Rola Oświecenia chrześcijańskiego w kulturze wieku XVIII

Stanisław Janeczek

Streszczenie w języku polskim


Artykuł w duchu historii kultury intelektualnej omawia problematykę specyfiki ideowej kultury wieku XVIII. Wbrew wpływowym przekonaniom wielu historyków, podkreślających dominujący charakter proces sekularyzacji kultury Oświecenia, wskazuje, że mimo niewątpliwej obecności wątków racjonalistycznych chrześcijaństwo pozostało integralnych elementem kultury tej epoki. Analizy na gruncie kultury naukowej i szkolnictwa, a więc najbardziej fundamentalnych narzędzi upowszechniania ówczesnej kultury upoważniają nawet do stwierdzenia, że chrześcijańska inspiracja pozostała nie tylko istotnym, ale wręcz podstawowym punktem odniesienia kultury wieku XVIII. Stąd, w duchu tzw. długiego trwania (longue durée), podkreślanego przez współczesną historiografię, Oświecenie religijne, nade wszystko Oświecenie chrześcijańskie jest nie tylko faktem kulturowym, ale nawet stanowi nurt dominujący (mainstream Enlightenment).

 


Słowa kluczowe


wiek XVIII; oświecenie; chrześcijaństwo i kultura

Pełny tekst:

PDF

Bibliografia


lat myśli polskiej, t. 4, Filozofia i myśl społeczna w latach 1700–1830, cz. 1: Okres saski 1700–1763, wybrał i oprac. M. Skrzypek, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2000.

A Companion to the Catholic Enlightenment in Europe, red. U. L. Lehner, M. Printy, Brill, Leiden 2010.

Aleksandrowska E., Pijarzy w środowisku pijarskim polskiego Oświecenia, [w:] Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII–XIX wieku, red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN, Warszawa 1993, s. 37–50.

Aufklärung als Mission, red. W. Schneiders, Hitzeroth Verlag, Marburg 1993.

Bal K., Paź B., Dziedzictwo Christiana Wolffa w Polsce, [w:] Ch. Wolff, Autobiografia, tłum. J. Wilk, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław-skiego, Wrocław 1997.

Banaszkiewcz A., Karta Praw Podstawowych jako „uwieńczenie” unijnego systemu ochrony praw człowieka, „Studia Erasmiana Wratislaviensia” 2010, t. 4, s. 175–193.

Bargieł F., Geneza i przyczyny niewiary według Jerzego Gengella SJ (1657–1727), „Rocznik Wydziału Filozoficznego TJ w Krakowie” 1990, s. 101–127.

Bargieł F., Problem ateizmu i nieśmiertelności duszy ludzkiej w pracach Jerzego Gengella SJ (1657–1727), „Rocznik Wydziału Filozoficznego TJ w Krakowie” 1989, s. 33–41.

Baszkiewicz J., Nowy człowiek, nowy naród, nowy świat. Mitologia i rzeczywistość rewolucji francuskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1993.

Berger P. L., Sekularyzm w odwrocie, „Res Publica Nowa” 1998, t. 12, nr 1.

Bianchi S., Le vandalisme révolutionnaire ou la naissance d'un mythe, dans La légende de la Révolution, (colloque tenu en 1986 à Clermont), Édi-tions Adosa, Paris 1988.

Biesaga T., Niepowodzenia nowożytnego i współczesnego projektu etyki, [w:] Spór o etykę (Materiały z X Jagiellońskiego Sympozjum Etycznego), red. J. Pawica, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, s. 133–142.

Blacke J., Europa XVIII wieku 1700–1789, tłum. J. Mikos, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997.

Blom Ph., Enlightening the World Encyclopédie, the Book that Changed the Course of History, Palgrave Macmillan, New York 2005.

Bluche F., Le Despotisme éclaire, Fayard, Paris 1968.

Bolton Ch. A., Church Reform in 18th Century Italy (The Synod of Pistoia, 1786), Nijhoff, Hague 1969.

Borowik I. , Socjologia religii w XX wieku od „odkrycia” sekularyzacji do jej zanegowania, „Ateneum Kapłańskie” 2003, t. 141, zeszyt 1 (566), s. 34–46.

Braudel F., Histoire et sciences sociales. La longue durée, „Annales. Histoire, Sciences Sociales” 1958, t. 13, nr 4, s. 725–753.

Braudel F., Historia i trwanie, tłum. B. Geremek, przedm. B. Geremek, W. Kula, „Czytelnik”, Warszawa 1971, 1999.

Brockliss L. W. B., Calvet’s Web. Enlightenment and the Republic of Letters in Eighteenth-Century France, Oxford University Press, Oxford 2002.

Brockliss L. W. B., Higher Education in the Seventeenth and Eighteenth Centuries. A Cultural History, Oxford University Press, Oxford 1987.

Bronk A., Religia w listach Fryderyka Wielkiego (1712–1786), [w:] Księga pamiątkowa ku czci Włodzimierza Pawluczuka, red. E. Matuszczyk, M. Krzywosz, Białystok 2004, s. 195–216.

Butterwick-Pawlikowski R., Między Oświeceniem a katolicyzmem, czyli o katolickim oświeceniu i oświeconym katolicyzmie, „Wiek Oświecenia” 2014, t. 30, s. 11–55.

Chamcówna M., Epoka wielkiej reformy, [w:] M. Chamcówna, K. Mrozowska, Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1765–1850, t. 2, cz. 1, PWN, Kraków 1965.

Chamcówna M., Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacji Narodowej, t. 1: Szkoła Główna Koronna w okresie wizyty i rektoratu Hugona Kołłątaja 1777–1786, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1957.

Chateaubriand F.-R. de, Geniusz chrześcijaństwa, tłum. A. Loba, Klub Książki Katolickiej, Poznań 2003.

Chaunu P., Cywilizacja wieku Oświecenia, tłum. E. Bąkowska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1993.

Cisło W., Die Religionskritik der französischen Enzyklopädisten, Peter Lang, Frankfurt am Main 2001.

Crevier J. B. L., De l’éducation publique. Populus sapiens, gens magna, Amsterdam 1762.

Czerkawski J., Filozofia a oświecenie chrześcijańskie w Polsce, „Roczniki Filozoficzne” 1979, t. 27, z. 1, s. 259–264.

Daoust J., Encyclopédie et jésuites de Trévoux 1751–1752, „Etudes” 1952, s. 179–191.

Darnton R., The Forbidden Best-Sellers of Pre-Revolutionary France, W. W. Norton and Company, London 1995.

Darowski R., Stosunek Andrzeja Rudzkiego (1713–1766) do filozofii Kartezjusza, [w:] tenże, Studia z filozofii w Polsce w XVII i XVIII wieku, Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego, Kraków 1998, s. 273–282.

de Dijn A., The Politics of Enlightenment. From Peter Gay to Jonathan Is-rael, „The Historical Journal” 2012, t. 55, s. 785–805.

Desaultes A., Les „Memoires de Trévoux” et de le mouvement des idées au XVIIIe siècle 1701–1734, Institutum historicum S. I., Roma 1956.

Diderot D., Plan d’une université pour le Gouvernement de Russie ou d’une éducation publique dans toutes les sciences, [w:] Œuvres complètes de Diderot revues sur les éditions originales, red. J. Assézat, M. Tourneux, t. 3, Garnier frères, Paris 1875.

Dilthey W., Friedrich der Große und die deutsche Aufklärung, [w:] tenże, Gesamte Schriften, t. 3, B. G. Teubner, Leipzig 1927.

Dixon S., „Prosveshchenie”. Enlightenment in Eighteenth-Century Russia, [w:] Peripheries of the Enlightenment, red. R. Butterwick, S. Davies, G. Sánchez Espinosa, „Studies on Voltaire and the Eighteenth Century” 2008, nr 1, s. 229–250.

Dmitruk K. M., Oświecenie – konteksty zmiany kulturowej, „Wiek Oświecenia” 2001, t. 17, s. 47–65.

Donato C., Rewriting Heresy in the Encyclopedie d’Yverdon 1770–1780, „Cromohs” 2002, t. 7, s. 1–26.

Drałus D., Krytyka Oświecenia w filozofii moralności Alasdaira MacInty-re’a, „Nowa Krytyka. Czasopismo Filozoficzne” 2000, t. 11, s. 113–135.

Drozdowicz Z., O racjonalności w filozofii nowożytnej. Wykłady, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008.

Drozdowicz Z., Standards of Philosophical Rationality. Traditions and Modern Times, LIT Verlag, Berlin 2013.

Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364–1764, t. 1, red. K. Lepszy, PWN, Kraków 1964.

Encyclopédie ou dictionnaire universel raisonné des sciences, des arts et des métiers, par une société de gens de lettres. Mis en ordre et publié par... [Denis] Diderot et quant à la partie mathématique par... ... [Jean le Rond] D’Alembert, t. 1–35, Briasson, David, le Breton, Durand, Pa-ris 1751–1780; reprint F. Frommann Verlag, Stuttgart 1966–1995; wydanie elektroniczne – Redon, Marsanne 1999.

Engelbrecht H., Geschichte des österreichischen Bildungswesens, t. 3, Von der frühen Aufklärung bis zum Vormärz, Österreichischer Bundes-verlag, Wien 1984.

Enlightened Reform in Southern Europe and its Atlantic Colonies, c. 1750–1830, red. G. Paquette, Ashgate, Aldershot, 2009.

Evangelische Schulordnungen, red. R. Vorbaum, t. 3, Bertelsmann, Gütersloh 1864.

Felbiger J. I., Eigenschaften, Wissenschaften und Bezeige rechtschaffener Schulleute, wyd. W. Kahl, Paderborn 1915.

Félice Ch. de, L’„Encyclopédie” d’Yverdon. Une „Encyclopédie” suisse au siècle des Lumières, Fondation de Félice, Yverdon-les-Bains 1999.

Fooken E., Die geistliche Schulaufsicht und ihre Kritiker im 18. Jahrhun-dert, Deutscher Fachschriften-Verlag, Wiesbaden 1967.

Freye A., Die Josephinischen Reformen in Österreich unter Maria Theresia und Joseph II. mit dem Schwerpunkt der Kirchenreform, GRIN Verlag, München 2007.

Friedrich II, Über die Erziehung. Brief eines Genfers an Herrn Burlamaqui, Professor in Genf, [w:] Die Werke Friedrichs des Großen in deutscher Übersetzung, red. G. B. Volz, tłum. F. Oppeln-Bronikowski, t. 8, Hobbing, Berlin 1913.

Gardner S., Spinoza, Enlightenment, and Classical German Philosophy, „Diametros” 2014, t. 40, s. 22–44.

Gawron K. M., O tożsamość europejską – spór Habermasa i Ratzingera, Portal Spraw Zagranicznych, http://www.psz.pl/117-polityka/karolina-maria-gawron-o-tozsamosc-europejska-spor-habermasa-i-ratzingera [dostęp 4.01.2015].

Gay P., The Enlightenment. An Interpretation, t. 1: The Rise of Modern Paganism, t. 2: The Science of Freedom, Knopf, New York 1966–1969.

Geography and Enlightenment, red. D. N. Livingstone, C. W. J. Withers, University of Chicago Press, Chicago, IL, 1999.

Gordon, D. H., The Censoring of Diderot’s Encyclopédie and the Reestablished Text, Columbia University Press, New York 1960.

Grell Ch., Le dix-huitième siècle et l’antiquité en France. 1680 – 1789, t. 1–2, Voltaire Foundation, Oxford 1995.

Grimm G., Elitäre Bildungsinstitution oder „Bürgerschule”? Das österreichische Gymnasium zwischen Tradition und Innovation 1773–1819, Peter Lang, Frankfurt am Main 1995.

Gut P., The Legacy of Spinoza. The Enlightenment According to Jonathan Israel, „Diametros” 2014, t. 40, s. 45–72.

Habermas J., Między naturalizmem a religią. O potrzebie „post-metafizycznej” refleksji, „Nowa Krytyka. Czasopismo Filozoficzne”, tłum. M. Łukasiewicz, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article288 [dostęp 4.01.2015].

Habermas J., Przedpolityczne moralne podstawy państwa, którego zasadą jest wolność, tłum. A. M. Kaniowski, http://www.filozofia.umk.pl/pliki/habermas_ratzinger_tlumaczenie_i_v.doc [dostęp 4.01.2015].

Habermas J., Religia potrzebuje nowego przekładu, „Europa” 2004, nr 1.

Habermas J., Wierzyć i wiedzieć, „Znak” 2002, t. 54, nr 9 (568), s. 8–21.

Hazard P., Kryzys świadomości europejskiej 1680–1715, tłum. J. Lalewicz, A. Siemek, wstęp M. Żurowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974.

Hazard P., Myśl europejska w XVIII wieku. Od Monteskiusza do Lessinga, tłum. H. Suwała, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1972.

Heinemann M., Schule im Vorfeld der Verwaltung. Die Entwicklung der Preußischen Unterrichtsverwaltung von 1771–1800, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1974.

Helfert J. A., Die österreichische Volksschule. Geschichte – System – Statistik, t. 1: Gründung der österreichischen Volksschule durch Maria Theresia, Prag 1860, s. 181–251.

Hettwer H., Herkunft und Zusammenhang der Schulordnungen, v. Hase & Koehler, Mainz 1965.

Horkheimer M., Adorno T. W., Dialektyka oświecenia, tłum. M. Łukasiewicz, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1994.

Israel J., A Revolution of the Mind. Radical Enlightenment and the Intellec-tual Origins of Modern Democracy, Princeton University Press, Prince-ton, NJ 2009.

Israel J., Democratic Enlightenment. Philosophy, Revolution, and Human Rights, 1750–1790, Oxford University Press, Oxford 2011.

Israel J., Enlightenment Contested. Philosophy, Modernity, and the Eman-cipation of Man 1670–1752, Oxford University Press, Oxford 2006.

Israel J., Enlightenment! Which Enlightenment?, „Journal of the History of Ideas” 2006, t. 67, s. 523–545.

Israel J., Radical Enlightenment. Philosophy and the Making of Modernity, 1650–1750, Oxford University Press, Oxford 2001.

Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Kraków 2005.

Janeczek S., „Ojcze nasz” Augusta Cieszkowskiego ideologia, filozofia religijna, katolicka nauka społeczna? Przegląd stanowisk (w druku).

Janeczek S., Antoni Popławski SchP a problem religii w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, [w:] W kręgu dziejów Kościoła i rodziny francisz-kańskiej, red. R. Prejs, Bracia Mniejsi Kapucyni, Warszawa 1999, s. 99–114.

Janeczek S., Czym była oświeceniowa „philosophia recentiorum”, „Kwartalnik Filozoficzny” 1998, t. 26, z. 1, s. 115–128.

Janeczek S., Dydaktyka logiki w szkołach KEN a koncepcja logiki w „Wielkiej Encyklopedii Francuskiej”, „Rocznik Historii Filozofii Polskiej” 2011/2012, t. 4/5, s. 105–134.

Janeczek S., Edukacja oświeceniowa a szkoła tradycyjna. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008.

Janeczek S., Filozofia w „Wielkiej Encyklopedii Francuskiej”, [w:] Z badań nad filozofią XVII wieku, jej źródłami i kontynuacjami, red. H. Jakuszko, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 2013, s. 157–170.

Janeczek S., Geneza nowożytnego arystotelizmu chrześcijańskiego, [w:] Oblicza filozofii XVII wieku, red. S. Janeczek, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008, s. 477–512.

Janeczek S., Ideały wychowawcze i dydaktyczne w szkolnictwie pijarskim a „oświecenie chrześcijańskie”. Próba syntezy, „Nasza Przeszłość” 1994, t. 49, nr 82, s. 115–161.

Janeczek S., Ideały wychowawcze w edukacji oświeceniowej (w perspektywie historii intelektualnej). Z dziejów Komisji Edukacji Narodowej, „Roczniki Kulturoznawcze” 2015, t. 6, nr 2, s. 5–37.

Janeczek S., Ideały wychowawcze w szkołach Komisji Edukacji Narodowej – między „nauką moralną” a „nauką chrześcijańską”, [w:] Humanitas i christianitas w kulturze polskiej, red. M. Hanusiewicz-Lavallee, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2009, s. 293–318.

Janeczek S., Ideologie zła a dziedzictwo oświecenia w interpretacji Jana Pawła II. Na kanwie Pamięci i tożsamości, [w:] Wokół „Pamięci i tożsamości”, red. A. Olech, M. Rembierz, Wydawnictwo „Esus”, Poznań 2010, s. 137–148.

Janeczek S., Jeszcze raz o dydaktyce logiki w oświacie Komisji Edukacji Narodowej. Ujęcie É.B. de Condillaca a przepisy i praktyka szkolna, [w:] W kierunku filozofii klasycznej inspiracje i kontynuacje. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Edwardowi Nieznańskiemu, red. J. Krokos, K. Świętorzecka, R. Tomanek, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2008, s. 471–483.

Janeczek S., Koncepcja historii filozofii w kontekście relacji: światopogląd a filozofia, [w:] Światopoglądowe odniesienia filozofii polskiej, red. S. Ja-neczek, R. Charzyński, M. Maciołek, Wydawnictwo KUL, Lublin 2011, s. 23–35.

Janeczek S., Logika a teoria poznania. Podręczniki logiki w Polsce w dobie reform oświeceniowych na tle europejskim, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej” 1996, t. 41, s. 75–104.

Janeczek S., Między filozoficzną historią filozofii a historią kultury. Z rozważań nad metodą historii filozofii w Polsce, „Roczniki Filozoficzne” 2007, t. 60, nr 1, s. 89–108.

Janeczek S., O historyczności historiografii. Kilka uwag do wizji KEN Ambroise Joberta, [w:] Universitati serviens. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Stanisława Wilka SDB, red. J. Walkusz, M. Krupa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2014, s. 421–428.

Janeczek S., O stereotypie szkoły jezuickiej. Uwagi komparatystyczne, [w:] In Christo Redemptore. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Jerzego Misiurka, Wydawnictwo Gaudium, Lublin 2001, s. 363–384.

Janeczek S., Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1994.

Janeczek S., Oświeceniowa kultura naukowa w kontekście filozoficznym. Z dziejów Komisji Edukacji Narodowej, „Roczniki Filozoficzne” 2015 (w druku).

Janeczek S., Oświeceniowy renesans etyki. Dydaktyka filozofii moralnej w polskim szkolnictwie kościelnym na tle europejskim, „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” 1992, t. 35, nr 1–2 (137–138), s. 33–62.

Janeczek S., Prepozytywizm filozofii Jean le Rond d'Alemberta?, „Zeszyty Naukowe KUL” 2012, t. 55, nr 2 (218), s. 3–24.

Janeczek S., Przejawy refleksji metafizycznej w filozofii Étienne’a Bennota de Condillaca (1715–1780), [w:] Z dziejów filozoficznej refleksji nad człowiekiem. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Jana Czerkawskiego (1939–2007), red. P. Gutowski, P. Gut, Wydawnictwo KUL, Lublin 2007, s. 257–274.

Janeczek S., Racjonalizm kultury intelektualnej Johna Locke’a, „Roczniki Kulturoznawcze” 2011, t. 2, s. 51–70.

Janeczek S., Reforma szkolna Stanisława Konarskiego w kontekście euro-pejskim (w perspektywie historii intelektualnej), [w:] Stanisław Konarski i jego epoka, red. M. Ślusarska (w druku).

Janeczek S., Z dziejów genezy nowożytnej filozofii religii. Kartezjusz, [w:] Abiit, non obiit. Księga poświęcona pamięci Księdza Profesora An-toniego Kościa SVD, red. A. Dębiński i in., Wydawnictwo KUL, Lu-blin 2013, s. 575–587.

Janeczek S., Z dziejów kultury naukowej. Koncepcja nauki Jean le Rond d’Alemberta, „Roczniki Kulturoznawcze” 2013, t. 4, nr 1, s. 59–92.

Janowski Z., Teodycea Kartezjańska, Wydawnictwo „Arcana”, Kraków 1998.

Jeismann K.-E., Das preußische Gymnasium in Staat und Gesellschaft. Die Entstehung des Gymnasiums als Schule des Staates und der Gebildeten 1787–1817, Klett-Cotta, Stuttgart 1974.

Josephinismus als Aufgeklärter Absolutismus, red. H. Reinalter, Böhlau Verlag, Wien 2008.

Judycki S., Czy edukacja bez filozofii prowadzi do istotnej ułomności inte-lektualnej i duchowej?, „Znak” 2005, nr 5 (600), s. 79–88.

Judycki S., Czy obiektywne dobro i zło są możliwe bez Boga?, „Diametros” 2006, t. 7, s. 138–141.

Judycki S., Wolność i wychowanie, [w:] Filozofia i pedagogika. Studia i szkice, red. P. Dehnel, P. Gutowski, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP we Wrocławiu, Wro-cław 2005, s. 56–65.

Kant I., Co to jest Oświecenie, tłum. A. Landman, [w:] T. Kroński, Kant, Wiedza Powszechna, Warszawa 1966, s. 164–173.

Kapitza P. K., Ein bürgerlicher Krieg in der gelehrten Welt. Zur Geschichte der Querelle des Anciens et des Modernes in Deutschland, Fink, München 1981.

Katholische Aufklärung – Aufklärung im katholischen Deutschland, red. H. Klueting, t. 1–2, Meiner, Hamburg 1993.

Katholische Aufklärung und Josephinismus, red. E. Kovács, Verlag für Geschichte und Politik, Wien 1979.

Kołłątaj H., Stan Oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augu-sta III 1750–1764, oprac. J. Hulewicz, Zakład Narodowy im. Osso-lińskich, Wrocław 1953.

Kostkiewiczowa T., Co to jest oświecenie? – wprowadzenie do dyskusji, „Wiek Oświecenia” 2001, t. 17, s. 9–31.

Kracik J., Ewangelicznie i rozumnie. Oświecenie katolickie, „Znak” 1992, nr 12 (451), s. 57–69.

Krömer U., Johann Ignaz von Felbiger. Leben und Werk, Herder Verlag, Freiburg in Breisgau 1966.

Królikowska A., Kierunek studiów a religijność i stosunek do religii, „Studia Sociologica” 2009, nr 19, s. 59–81.

L’Encyclopédie d’Yverdon et sa résonance européenne. Contextes – contenus – continuités, red. J.-D. Candaux i in., Slatkine, Genève 2005.

La Querelle des Anciens et des Modernes. XVIIe – XVIIIe siècles, red. A.-M. Lecoq, Gallimard, Paris 2001.

La Vopa A. J., A New Intellectual History? Jonathan Israel’s Enlighten-ment, „The Historical Journal” 2009, t. 52, s. 717–738.

Le Ru V., Subversives lumières. L’encyclopédie comme machine de guerre, CNRS Éditions, Paris 2007.

Libiszowska-Żółtkowska M., Postawy inteligencji wobec religii. Studium socjologiczne, IFiS PAN, Warszawa 1991.

Lough J., Essays on the Encyclopédie of Diderot and d’Alembert, Oxford University Press, London 1968.

Maass F., Der Frühjosephinismus, Herold, Wien 1969.

Maciejewski J., Dylematy wolności. Zmierzch sarmatyzmu i początki oświecenia w Polsce, Oficyna Wydawnicza „Latona”, Warszawa 1994.

MacIntyre A., Dlaczego oświeceniowy projekt uzasadnienia moralności był skazany na niepowodzenie?, „Znak” 1992, t 12 (451), s. 45–56; toż jako: Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności¸ tłum. J. Hołówka, wstęp. A. Chmielewski, PWN, Warszawa 1996, s. 109–127.

MacMahon D. M., „What are Enlightenments?”, „Modern Intellectual History” 2007, t. 4, nr 3, s. 601–616.

Mariański J, Sekularyzacja – desekularyzacja – nowa duchowość. Studium socjologiczne, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2013.

Mickiewicz A., Dzieła, t. 1, „Czytelnik”, Warszawa 1955.

Między barokiem a oświeceniem. Nowe spojrzenie na czasy saskie, red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk, Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego, Olsztyn 1996.

Mrozowska K., Koncepcje pedagogiczne Oświecenia: Rolland d’Erceville – Denis Diderot – Komisja Edukacji Narodowej. Studium porównawcze, „Rozprawy z dziejów oświaty” 1976, t. 19, s. 36–37.

Neugebauer W., Absolutistischer Staat und Schulwirklichkeit in Brandenburg–Preussen, W. de Gruyter, Berlin 1985.

Northeast C. M., The Parisians Jesuits and the Enlightenment 1700–1762, Voltaire Foundation, Oxford 1991.

Opałek K., Prawo natury u polskich fizjokratów, Książka i Wiedza, Warszawa 1953.

Pappas J. N., Berthier's Journal de Trévoux and the Philosophes, Studies on Voltaire and the Eighteenth Century, Institut et Musée Voltaire, Ge-nève 1957.

Piechowiak M. , Aksjologiczne podstawy Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, „Studia Prawnicze” 2003, nr 1 (155), s. 5–29.

Pocock J. G. A. Barbarism and Religion, t. 1–5, Cambridge University Press, Cambridge 1999–2011.

Pohoska H., „Rewolucja szkolna” we Francji 1762–1772, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Warszawa 1933.

Pohoska H., Sprawa oświaty ludu w dobie Komisji Edukacji Narodowej, Wydawnictwo M. Arcta, Kraków 1925.

Popławski A., O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt Prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej korony Polskiej i W. Ks. lit. W marcu 1774 podany, Warszawa 1775, [w:] tenże, Pisma pedagogiczne, wyd. S. Tync, Zakład im. Ossolińskich, Wrocław 1957, s. 30–34.

Powszechna encyklopedia filozofii, red. A. Maryniarczyk i in., t. 3, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2002.

Protokoły posiedzeń Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1775–1792, wyd. T. Wierzbowski, Komisja Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie, z. 36, Warszawa 1908.

Przepis Komisji Edukacji Narodowej na szkoły wojewódzkie, cyt. za: Ustawodawstwo szkolne za czasów KEN. Rozporządzenia, ustawy pedagogicz-ne i organizacyjne (1773–1793), wyd. J. Lewicki, Wydawnictwo M. Arcta, Kraków 1925.

Reble A., Geschichte der Pädagogik, Klett-Cotta, Stuttgart 1951, 1789.

Ricuperati G., In margine al Radical Enlightenment di Jonathan I. Israel, „Rivista Storica Italiana” 2003, t. 115, nr 1, s. 285–329.

Rieser H., Der Geist des Josephinismus und sein Fortleben. Der Kampf der Kirche um ihre Freiheit, Herder Verlag, Wien 1963.

Robertson J., The Case for the Enlightenment. Scotland and Naples 1680–1760, Cambridge University Press, Cambridge 2005.

Robertson R., Religion and the Enlightenment. A Review Essay, „German History” 2007, t. 25, nr 3, s. 422–432.

Rosenblatt H., The Christian Enlightenment, [w:] The Cambridge Histo-ry of Christianity, t. 7, Enlightenment, Reawakening and Revolu-tion 1660–1815, red. S. I. Brown, T. Tackett, Cambridge University Press, Cambridge 2006, s. 283–301.

Rostworowski E., Ksiądz pleban Kołłątaj, [w:] Wiek XIX. Prace ofiaro-wane Stefanowi Kieniewiczowi w 60. rocznicę urodzin, PWN, War-szawa 1967, s. 49–63.

Roszak S., „Settecento” czy „Illuminismo” – dylematy oświeceniowe w świetle najnowszych badań włoskich, „Wiek Oświecenia” 2001, t. 17, s. 33–46.

Rowland T., Niedokończona budowla, „Tygodnik Powszechny” 2009, nr 14 (3117).

Sagan D., Teoria inteligentnego projektu – argumenty za i przeciw, [w:] Fi-lozofia przyrody, Lublin, red. S. Janeczek i in., Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, s. 335–383.

Salmonowicz S., Fryderyk II, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1981, 1996.

Schneider B., Katholische Aufklärung. Zum Werden und Wert eines Forschungsbegriffs, „Revue d’Histoire Ecclesiastique”, 1998, t, 93, s. 354–397.

Sheehan J., Enlightenment, Religion, and the Enigma of Secularization: A Review Essay, „American Historical Review” 2003, t. 108, z. 4, s. 1061–1080.

Skrzypek M., Ambiwalencje oświeceniowych pojęć religijnego fanatyzmu, entuzjazmu i tolerancji. Filozofowie oświecenia o Konfederacji Barskiej, [w:] Filozofia a religia w dziejach polskiej filozofii. Inspiracje – krytyka, red. S. Janeczek, A. Starościc, Wydawnictwo KUL, Lublin 2014, s. 49–83.

Skrzypek M., Oświecenie francuskie a początki religioznawstwa, Zakład Narodowy im Ossolińskich, Wrocław 1989.

Sorkin D., The Religious Enlightenment. Protestants, Jews, and Catholics from London to Vienna, Princeton University Press, Princeton, NY, 2008.

Stanzel J., Die Schulaufsicht im Reformwerk des Johann Ignaz von Felbiger (1724–1788). Schule, Kirche und Staat in Recht und Praxis des aufgeklärten Absolutismus, Schöningh, Paderborn 1976.

Stasiewicz-Jasiukowa I., Człowiek i obywatel w piśmiennictwie naukowym i podręcznikach polskiego Oświecenia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979.

Stasiewicz-Jasiukowa I., Poglądy na naukę w Polsce okresu Oświecenia na tle ogólnoeuropejskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1967.

Stasiewicz-Jasiukowa I., Rola oświeconego katolicyzmu w rozwoju myśli naukowej i pedagogicznej we wczesnym polskim Oświeceniu, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 1998, t. 7, z. 1, s. 79–92.

Stenger G., L'Affaire des cacouacs. Trois pamphlets contre les Philosophes des Lumières, Université de Saint-Etienne, Saint-Étienne 2004.

Stuurman S. , Pathways to the Enlightenment. From Paul Hazard to Jona-than Israel, „History Workshop Journal” 2002, t. 54, s. 227–235.

Śliwiński T., Religijność Kartezjusza, czyli o ostatecznym Testamencie Boga, „Nowa Krytyka” 2004, t. 17, s. 93–109.

Śniadecki J., Żywot literacki Hugona Kołłątaja, oprac. H. Barycz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1951.

Talmon J. L., O demokracji totalitarnej, „Znak” 1992, t. 2 (443), s. 67–80.

Talmon J. L., The Origins of Totalitarian Democracy, Secker & Warburg, London 1952.

Teinert Z., Habermas i Ratzinger. Wiara i wiedza w dobie sekularyzacji, „Poznańskie Studia Teologiczne” 2006, t. 20, s. 151–168.

The Enlightenment in National Context, red. R. Porter, M. Teich, Cam-bridge University Press, Cambridge 1981.

Une éducation pour la démocratie. Textes et projets l’époque révolutionnaire, red. B. Baczko, Gamier, Paris 1982.

Valjavec F., Geschichte der abendländischen Aufklärung, Herold, Wien 1961.

Van Kley D. K., Christianity as Casualty and Chrysalis of Modernity. The Problem of Dechristianization in the French Revolution, „American Historical Review” 2003, t. 108, z. 4, s. 1081–1104.

Vissière J.-L., La secte des empoisonneurs. Polémiques autour de l'Encyclopédie de Diderot et d’Alembert, Université de Provence, Aix-en-Provence 1993.

Voltaire, Epitre a l’auteur du nouveau livre des trois imposteurs, Paris 1769.

Wierzbowski T., Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji Narodowej 1773–1794, Książnica Polska w Warszawie, Kraków 1921.

Wilson A. M., Diderot. The Testing Years 1713–1759, Oxford University Press, New York 1957.

Winner G., Die Klosteraufhebungen in Niederösterreich und Wien, Herold, Wien 1967.

Wokół teorii krytycznej Jürgena Habermasa, red. A. M. Kaniowski, A. Szahaj, Wydawnictwo Kolegium Otryckiego, Warszawa 1987.

Wrzosek W., Historia – kultura – metafora. Powstanie nieklasycznej historiografii, Wydawnictwo Leopoldinum Fundacji dla Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1995.

Zabieglik S., Filozofia szkockiego Oświecenia, „Edukacja Filozoficzna” 1993, t. 16, s. 179–188.

Zabieglik S., Wiek doskonalenia – z filozofii szkockiego Oświecenia, „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej” 1997, Filozofia III, nr 558, s. 333.

Żbikowski P., Hugo Kołłątaj. Więzień i poeta, Daimonion, Lublin 1993.

Życiński J., Chrześcijaństwo a dziedzictwo oświecenia, [w:] U progu trze-ciego tysiąclecia. Człowiek – nauka – wiara, red. A. Białecka, J. J. Jadacki, Wydawnictwo Naukowe „Semper”, Warszawa 2001, s. 143–155.




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/kw.2015.15.9
Data publikacji: 2015-12-15 02:20:17
Data złożenia artykułu: 2015-06-25 17:51:52


Statystyki


Widoczność abstraktów - 3166
Pobrania artykułów (od 2020-06-17) - PDF - 0

Wskaźniki



Odwołania zewnętrzne

  • Brak odwołań zewnętrznych


Prawa autorskie (c) 2015 Stanisław Janeczek

##submission.licenseURL##: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/deed.pl