Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail 
Stan i perspektywy badań nad stosunkiem wybranych Kościołów protestanckich do polityki władz cywilnych i wojskowych w związku z bezpośrednią genezą i przebiegiem Kampanii polskiej 1939 r.
Streszczenie w języku polskim
Tematyka stosunku Kościołów protestanckich do polityki władz cywilnych i wojskowych w związku z bezpośrednią genezą i przebiegiem Kampanii Polskiej 1939 r. nie była do tej pory przedmiotem szczególnego zainteresowania badaczy polskich i niemieckich. Istnieje szereg opracowań dziejów tych Kościołów w okresie międzywojennym, lecz zawarte w nich ustalenia najczęściej w niewielkim tylko stopniu dotyczą lat 1938–1939. Przedmiotem największego zainteresowania historyków był Kościół Ewangelicko–Augsburski. Z kolei opracowania dziejów kościołów protestanckich w czasie II wojny światowej obejmują najczęściej tylko okres okupacji, pomijając wojnę obronną. Niektóre kwestie stosunku kościołów ewangelickich do państwa polskiego w całym omawianym tu okresie do dziś budzą wiele kontrowersji zarówno w historiografii niemieckiej jak i polskiej. W niniejszym artykule zasygnalizowane zostały najważniejsze problemy badawcze, które będzie można opracować dopiero po przeprowadzeniu kwerendy archiwalnej. Badaniami należy objąć zarówno dokumenty proweniencji kościelnej, jak i państwowej w archiwach polskich i niemieckich.
Słowa kluczowe
Pełny tekst:
PDF (English)Bibliografia
Źródła drukowane
Altpreußische Kirchengebiete auf neupolnischem Territorium. Die Diskussion um `Staatsgrenzen und Kirchengrenzen` nach dem Ersten und Zweiten Weltkrieg, herausg. von G. Besier, Göttingen 1983.
Kammel R., Kriegsschicksale der deutschen evangelischen Gemeinden in Posen und Westpreußen. Ein Gedenkbuch an die Septembertage 1939, Berlin 1940.
Orędzia duchownych zwierzchników Kościołów Ewangelickich z 1 września 1939 r., w: Ewangelicy warszawscy w walce o niepodległość Polski w latach drugiej wojny światowej. Wspomnienia i relacje, red. A. Janowska, Warszawa 1997.
Pamiętniki i wspomnienia
Kotula K., Od marzeń do ich spełnienia. Wspomnienia z lat 1884 - 1951, Bielsko - Biała 1998.
Opracowania
Alabrudzińska E., Biskup Juliusz Bursche a spór o granice oddziaływania narodowo –politycznego w Kościele Ewangelicko – Augsburskim, w: Rodzina Burschów: opowieści o polskich ewangelikach, red. K. Karski, A. Łupienko, Bielsko-Biała 2016.
Alabrudzińska E., Juliusz Bursche (1862 – 1942) – zwierzchnik Kościoła ewangelicko – augsburskiego w Polsce. Biografia, Toruń 2010.
Alabrudzińska E., Działalność i losy wojenne biskupa Juliusza Burschego, w: Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych, red. J. Kłaczkow, W. Rozynkowski, Toruń 2012.
Alabrudzińska E., Kościoły ewangelickie, w: Historia Pomorza. T. V: (1918-1939). Województwo pomorskie i Wolne Miasto Gdańsk, Cz. 2: Polityka i kultura, red. Sz. Wierzchosławski, P. Olstowski, Toruń 2018.
Alabrudzińska E., Kościoły ewangelickie na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, Toruń 1999.
Alabrudzińska E., Kościoły protestanckie w latach 1939 – 1945, w: Historia Bydgoszczy, T. II, cz. 2, red. M. Biskup, Bydgoszcz 2004.
Alabrudzińska E., Der Protestantismus in den Ostgebieten Polens in den Jahren 1921-1939, tłum. M. Szreniawska, Toruń 2000.
Alabrudzińska E., Der Protestantismus in Polen in den Jahren 1918 – 1939, tłum. K. Loose, Toruń 2010.
Alabrudzińska E., Protestantyzm w Polsce w latach 1918 – 1939, Toruń 2004.
Alabrudzińska E., Religia i polityka. Stosunek Kościołów ewangelickich do państwa polskiego w latach 1918 – 1939, w: O niepodległości ekumenicznie. Wyznawcy różnych Kościołów dla Rzeczpospolitej (1918–1939), red. S. Bober, S. J. Żurek, Lublin 2018.
Alabrudzińska E., Rozłam narodowościowy? Rozwój opozycji w Kościele Ewangelicko - Augsburskim w Polsce w latach 1933 - 1939, w: Polski protestantyzm w czasach nazizmu i komunizmu, red. J. Kłaczkow, Toruń 2009.
Alabrudzińska E., Znaczenie kwestii wyznaniowych w działalności narodowo - politycznej Niemców w II Rzeczypospolitej, "Dzieje Najnowsze", R. XXXVIII - 2006, nr 4.
Bydgoszcz 3 – 4 września 1939 roku. Studia i dokumenty, red. T. Chinciński, P. Machcewicz, Warszawa 2008.
Czembor H., Ewangelicki Kościół Unijny na Polskim Górnym Śląsku (1922 – 1939), Katowice 1993.
Ewangelicy na Górnym Śląsku w ruchu oporu wobec hitleryzmu i stalinizmu (1939 – 1946), red. J. Szturc, Katowice 2007.
Ewangelicy warszawscy w walce o niepodległość Polski w latach drugiej wojny światowej. Słownik biograficzny, T. 1, red. A. Janowska, Warszawa 2007.
Gastpary W., Biskup Bursche i sprawa polska, Warszawa 1972.
Gastpary W., Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych, cz. I: 1914 - 1939, Warszawa 1978.
Gastpary W., Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych, cz. II: 1939 - 1945, Warszawa 1981.
Greschat M., Zachwyt - bezwład - niepokój. Uwagi na temat niemieckiego protestantyzmu w Polsce w okresie narodowego socjalizmu, w: Kościoły zakładnikami czasów. Kościoły protestanckie Niemiec i Polski w XX wieku. Z prac Komisji Historii Kościoła PRE i EKD 1989 - 1999, red. B. Krebs, A. Wójtowicz, Warszawa 2003.
Grochowina S., Kościoły ewangelickie na okupowanych ziemiach polskich w latach 1939 – 1945, w: Kościoły luterańskie na ziemiach polskich (XVI – XX w.), T. 3: W ramach Rzeczypospolitej, państw ościennych i na emigracji, red. J. Kłaczkow, Toruń 2012.
Gryniakow J., Ustalenie stanu prawnego dla Kościoła Ewangelicko - Augsburskiego, Warszawa 1976.
Hauser P., Rola kościoła ewangelicko – unijnego w kształtowaniu się stosunków narodowościowych na terenie Wielkopolski i Pomorza w okresie II Rzeczypospolitej, „Studia Historica Slavo – Germanica”, T. 4: 1975.
Hauser P., Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1998.
Jastrzębski W., Bydgoska krwawa niedziela 3 – 4 września 1939 roku, Toruń 2022.
Jastrzębski W., Mniejszość niemiecka w Polsce we wrześniu 1939 roku, Toruń 2010.
Jochmann W., Społeczność narodowa bez tradycji chrześcijańskiej: nazistowska polityka narodowościowa w Polsce 1939 – 1945, w: Kościoły zakładnikami czasów. Kościoły protestanckie Niemiec i Polski w XX wieku. Z prac Komisji Historii Kościoła PRE i EKD 1989 – 1999, red. B. Krebs, A. Wójtowicz, Warszawa 2003.
Jóźwiak E., Kościół Ewangelicko – Reformowany po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w: Ewangelicy w Niepodległej, red. E. Jóźwiak, M. Karski, Warszawa 2018.
Kiec O., Die evangelischen Christen in der Stadt Posen und im Süden Großpolens vor und nach 1945, w: Deutsche und polnische Christen. Erfahrungen unter zwei Diktaturen, hrsg. von M. Greschat, Stuttgart Berlin Köln 1999.
Kiec O., Die evangelischen Kirchen in der Wojewodschaft Posen (Poznań) 1918 - 1939, übers. von S. Schmidt, Wiesbaden 1998.
Kiec O., Ewangelicki Kościół Unijny w Polsce wobec „walki kościelnej” w Trzeciej Rzeszy 1933 – 1939, w: Polski protestantyzm w czasach nazizmu i komunizmu, red. J. Kłaczkow, Toruń 2009.
Kiec O., Kościoły ewangelickie w Wielkopolsce wobec kwestii narodowościowej w latach 1918 - 1939, Warszawa 1995.
Kiec O., Kościół Ewangelicko – Unijny w Kraju Warty (1939 – 1945), w: Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych, red. J. Kłaczkow, W. Rozynkowski, Toruń 2012.
Kleindienst A., Wagner O., Der Protestantismus in der Republik Polen 1918/19 bis 1939 im Spannungsfeld von Nationalitätenpolitik und Staatskirchenrecht, kirchlicher und nationaler Gegensätze, Marburg/Lahn 1985.
Kłaczkow J., Czasopiśmiennictwo protestanckie w Polsce w latach 1918 – 1939, Toruń 2003.
Kłaczkow J., Kościół Ewangelicko – Augsburski w Polsce w latach 1918 – 1939, Toruń 2017.
Kłaczkow J., Radomscy ewangelicy w latach drugiej wojny światowej (1939 – 1945), w: Społeczność ewangelicka Radomia podczas okupacji hitlerowskiej, red. J. Kłaczkow, Radom 2009.
Kneifel E., Bischof Dr. Julius Bursche. Sein Leben und Tätigkeit 1862 - 1942, Vierkirchen 1980.
Kneifel E., Geschichte der Evangelisch - Augsburgischen Kirche in Polen, Nürnberg 1965.
Kneifel E., Die Pastoren der Evangelisch - Augsburgischen Kirche in Polen. Ein biographisches Pfarrerbuch mit einem Angang, Ansbach 1967.
Kneifel E., Das Werden und Wachsen der Evangelisch - Augsburgischen Kirche in Polen 1517 - 1939, Vierkirchen, b. r.
Kossert A., "Nieprzejednane sprzeczności?" Napięcia narodowe w protestantyzmie łódzkim w latach 1918 - 1939, w: Przeszłość przyszłości. Z dziejów luteranizmu w Łodzi i regionie, red. B. Milerski, K. Woźniak, Łódź 1998.
Krebs B., Narodowa tożsamość i działalność kościelna Juliusza Burschego oraz spory wokół misji i pozycji Kościołów ewangelickich w Polsce w latach 1918 – 1942, w: Rodzina Burschów: opowieści o polskich ewangelikach, red. K. Karski, A. Łupienko, Bielsko-Biała 2016.
Krebs B., Nationale Identität und kirchliche Selbstbehauptung. Julius Bursche und die Auseinandersetzungen um Auftrag und Weg des Protestantismus in Polen 1917 - 1939, Neukirchen - Vluyn 1993.
Krebs B., „Nowy ustrój narodowościowy” a Kościoły ewangelickie – Kościoły w Kraju Warty (Reichsgau Wartheland) 1939 – 1944, w: Kościoły zakładnikami czasów. Kościoły protestanckie Niemiec i Polski w XX wieku. Z prac Komisji Historii Kościoła PRE i EKD 1989 - 1999, red. B. Krebs, A. Wójtowicz, Warszawa 2003.
Krebs B., Państwo, Naród, Kościół. Biskup Juliusz Bursche a spory o protestantyzm w Polsce w latach 1917 – 1939, tłum. J. Serczyk, Bielsko – Biała 1998.
Kubica G., Śląskość i protestantyzm. Antropologiczne studia o Śląsku Cieszyńskim, proza, fotografia, Kraków 2011.
Manitius A., Ks. Gustaw Manitius. Pastor ewangelicki, męczennik za wiarę i polskość, Toruń 2015.
Matelski D., Niemcy w Polsce w XX wieku, Warszawa – Poznań 1999.
Pałka E., Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Zaolziu. Od polskiej organizacji religijnej do Kościoła czeskiego, Wrocław 2007.
Rabant T., Niemiecki konsulat w Toruniu w latach 1922 - 1939, Toruń 2003.
Rej K. J., Ewangelicka służba duszpasterska w Wojsku Polskim w latach 1919-1950, red. E. Alabrudzińska, Warszawa 2000.
Schmidt A., Schmidt H. K., Die Evangelisch - Augsburgische Kirche Polens 1915 - 1945. Sachliche Ergänzungen zur polnisch - deutschen Geschichtsschreibung, Hannover 1995.
Sękowska A., Zbór Ewangelicko – Reformowany w Warszawie w latach drugiej wojny światowej, w: Ewangelicy warszawscy w walce o niepodległość Polski w latach drugiej wojny światowej. Wspomnienia i relacje, red. A. Janowska, Warszawa 1997.
Sipowicz K., Prześladowania religijne w Kraju Warty. Represje wobec Polaków i duchowieństwa polskiego a polityka wyznaniowa rządu III Rzeszy 1939 – 1945, Łódź 2016.
Stegner T., Ks. biskup Juliusz Bursche jako kontynuator idei pastora Leopolda Otto, w: Biskup Juliusz Bursche (1862 – 1942), red. R. Czyż, D. Szczypka, Wisła 2012.
Stegner T., O ks. dr. Aleksandrze Schoeneichu (1861 – 1939), w: Spadkobiercy Reformacji. Ewangelicy w Lublinie i na Lubelszczyźnie (historia, kultura, ekonomia, literatura). Erben der Reformation. Protestanten in Lublin und Lubliner Land (Geschichte, Kultur, Wirtschaft, Literatur), red. G. Brudny, W. Matwiejczyk, M. Willaume, S. J. Żurek, Lublin 2017.
Stegner T., Od Otta do Burschego – wizje Kościoła ewangelickiego w odrodzonej Polsce, w: Ewangelicy w obliczu niepodległości, red. M. Legendź, J. Śliwka, Bielsko–Biała 2021.
Stegner T., Polen und Deutsche in der Evangelisch - Augsburgischen Kirche in Polen (1918 - 1939), "Deutsch - Polnisches Jahrbuch", Bd. 3: 1985.
Sziling J., Kościoły chrześcijańskie w polityce niemieckich władz okupacyjnych w Generalnym Gubernatorstwie (1939 - 1945), Toruń 1988.
Sziling J., Martyrologia polskiego duchowieństwa ewangelickiego w latach 1939 – 1945, w: Polski protestantyzm w czasach nazizmu i komunizmu, red. J. Kłaczkow, Toruń 2009.
Trzeciakowski W., Śmierć w Bydgoszczy 1939 – 1945, Bydgoszcz 2012.
Turowski S., Kościół ewangelicko-unijny w Polsce 1920-1939, Bydgoszcz 1990.
W cieniu śmierci. Ewangelicy – ofiary prześladowań w czasie II wojny światowej, red. T. Wojak, Warszawa 1970.
Waszkiewicz Z., Ewangeliccy kapelani wojskowi w służbie Drugiej Rzeczypospolitej i ich wojenne losy, w: Polski protestantyzm w czasach nazizmu i komunizmu, red. J. Kłaczkow, Toruń 2009.
Wegener T., Juliusz Bursche biskup w dobie przełomów, Bielsko–Biała 2003.
Wilczur J. E., Kapitulacji nie było. Historia dotąd przemilczana… Z dziejów mniejszościowych Kościołów chrześcijańskich pod okupacją niemiecką, Warszawa 1999.
Wydarzenia bydgoskie 1939 roku, red. B. Kopka, Warszawa 2022.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/rh.2024.58.249-265
Data publikacji: 2024-12-18 10:04:35
Data złożenia artykułu: 2023-03-31 22:14:27
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2024 Elżbieta Alabrudzińska
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.