In the Shadow of Russification, the School Strike of 1905 and World War I – Education in the Kingdom of Poland at the Turn of the 19th and 20th Centuries in the Light of Manuscript Sources from the Collection of the National Library (Selected Problems)

Agnieszka Ewa Wałęga, Monika Nawrot-Borowska

Abstract


The aim of the article is to present the effect of socio-political changes taking place in the Kingdom of Poland at the turn of the 19th and 20th centuries on the course of the educational processes of children and young people of school age. It was a period of increased Russification, intensified homeschooling, the school strike of 1905 and the related development of Polish private schools, and finally, the outbreak of World War I, which destabilised the education of many students. The source database for the article are the unpublished diaries from the collection of the National Library in Warsaw. 29 manuscripts were selected which met the main selection criterion – their authors were educated in the period from the 1890s to the time World War I ended in the territories of the Russian partition. These authors represent various social groups, from peasants', workers' and craftsmen's families to the intelligentsia and landed gentry, which allows for a broader comparison of the specificity of the models of education preferred and practised by them. The analysis of the source material included both homeschooling and institutional education. The analysed memoirs are documents of a private and personal nature, which subjectively present their authors' experiences in the context of political and social changes at the turn of the 19th and 20th centuries, including the manifestations of modernity characteristic of that period, often standing in contradiction of sorts with nostalgia for the tradition of the past.

Keywords


homeschooling; school education; the Kingdom of Poland; school strike; Russification

Full Text:

PDF (Język Polski)

References


Bewicz P., Historyk wobec egodokumentu – intymność i granica, w: Egodokumenty. Tradycje historiograficzne i perspektywy badawcze, red. W. Chorążyczewski, A. Pacevicius, S. Roszak, Toruń 2015.

Bołdyrew A., Nowoczesność, edukacja, młode pokolenie w perspektywie badań historyczno-pedagogicznych, „Wychowanie w Rodzinie” 2019, 2.

Bołdyrew A., Pająk P., Perspektywy, możliwości i ograniczenia badań łączących psychologię i historię nad edukacją i wychowaniem dzieci i młodzieży u progu nowoczesności, „Studia Edukacyjne” 2021, 60.

Chorążyczewski W., Rosa A., Egodokumenty – egodokumentalność – anliza egodokumentalna – spuścizna egodokumentalna, w: Egodokumenty. Tradycje historiograficzne i perspektywy badawcze, red. W. Chorążyczewski, A. Pacevicius, S. Roszak, Toruń 2015.

Cybulska K., Udział w strajku szkolnym w świetle indywidualnego doświadczenia biograficznego młodzieży urodzonej pod koniec XIX wieku, „Biografistyka Pedagogiczna” 2023, 1.

Edukacja i wychowanie dzieci i młodzieży w czasopiśmiennictwie społeczno-kulturalnym Królestwa Polskiego w latach 1905–1918. Bibliografia adnotowana, cz. 1, red. R. Bednarz-Grzybek, A. Bołdyrew, M.M. Kacprzak, Łódź 2023.

Gałek C., Wychowanie młodzieży szkolnej w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku w świetle literatury memuarystycznej i beletrystycznej, w: Szkolnictwo, opieka i wychowanie w Królestwie Polskim od jego ustanowienia do odzyskania przez Polskę niepodległości 1815–1915, red. H. Markiewicz, J. Czarnecka, Warszawa 2016.

Historia społeczna. Historia codzienności. Mikrohistoria, przeł. A. Kopacki, Warszawa 1996.

Julkowska V., Historie rodzinne. Narracje – narratorzy – interpretacje, Poznań–Bydgoszcz 2018.

Kita J., Ziemiaństwo polskie a modernizacja gospodarki rolnej (do 1914 r.). Zarys problematyki, „Zeszyty Wiejskie” 2016, 22.

Kizwalter T., Polska nowoczesność. Genealogia, Warszawa 2020.

Kmiecik Z., Ruch oświatowy na wsi. Królestwo Polskie 1905–1914, Warszawa 1963.

Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, cz. 1–2, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1995.

Kucha R., Oświata elementarna w Królestwie Polskim w latach 1864–1914, Lublin 1982.

Markiewicz H., Rzecz o Polskiej Macierzy Szkolnej, Warszawa 2016.

Mędrzecki W., Młodzież polska na ziemiach Polski centralnej: procesy socjalizacji, Warszawa 2002.

Miąso J., Tajne nauczanie w Królestwie Polskim w świetle dokumentów władz rosyjskich, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1990, 33.

Miąso J., Walka o narodową szkołę w Królestwie Polskim w latach 1905–1907 (W stulecie strajku szkolnego), „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 2005, 44.

Nawrot-Borowska M., Bony w wychowaniu domowym dzieci polskich w latach 1850–1914, „Biuletyn Historii Wychowania” 2005, 21/22.

Nawrot-Borowska M., Nauczanie domowe na ziemiach polskich w II połowie XIX i początkach XX wieku – zapatrywania teoretyczne i praktyka, Bydgoszcz 2011.

Nawrot-Borowska M., Nauczyciel domowy na ziemiach polskich w latach 1850–1914, w: W kręgu dawnych i współczesnych teorii wychowania: uczeń, szkoła, nauczyciel, red. K. Dormus, R. Ślęczka, Kraków 2012.

Nawrot-Borowska M., Wzorzec idealnej piastunki, niani, opiekunki dziecięcej w świetle poradników polskich z II połowy XIX i początku XX wieku, w: Kądziel – Kołyska – Łoże. Atrybuty kobiecości na przestrzeni dziejów, red. A. Głowacka-Penczyńska, K. Grysińska-Jarmuła, M. Opioła-Cegiełka, Bydgoszcz 2017.

Nawrot-Borowska M., Wałęga A., Nauczanie domowe na terenie Królestwa Polskiego na przełomie XIX i XX wieku w świetle pamiętników rękopiśmiennych ze zbiorów Biblioteki Narodowej, [w druku].

Nawrot-Borowska M., Wałęga A., Od kółek samokształceniowych i organizacji młodzieżowych do Polskiej Organizacji Wojskowej – aktywność młodzieży Królestwa Polskiego na początku XX wieku (w świetle wspomnień), [w druku].

Nawrot-Borowska M., Wałęga A., Pamiętniki rękopiśmienne ze zbiorów Biblioteki Narodowej jako źródło do badań nad dzieciństwem w Królestwie Polskim przełomu XIX i XX wieku, „Biografistyka Pedagogiczna” 2023, 2.

Nasza walka o szkołę polską 1901–1917: opracowania, wspomnienia, dokumenty, t. 1, red. B. Nawroczyński, Warszawa 1932.

Nasza walka o szkołę polską 1901–1917: opracowania, wspomnienia, dokumenty, t. 2, red. B. Nawroczyński, Warszawa 1934.

Niklewska J., Prywatne szkoły średnie w Warszawie 1905–1915, Warszawa 1987.

Niklewska J., Modele wychowawcze prywatnych szkół polskich w Warszawie u progu pierwszej wojny światowej, „Almanach Muzealny” 1997, 1.

Nowacki T.W., Młodzież tworzy historię. Zwycięska walka młodzieży o szkołę polską 1901–1917, Lublin 2011.

Pokłosie pracy oświatowej w latach 1880–1928 (Garść wspomnień), red. S. Świdwiński, Warszawa 1928.

Rauszer M., Edukacja dla narodu. Chłopi a procesy narodowościowe, „Kwartalnik Pedagogiczny” 2018, 4.

Staszyński E., Polityka oświatowa caratu w Królestwie Polskim (od powstania styczniowego do I wojny światowej), Warszawa 1968.

Szewczuk D., Seminaria nauczycielskie w Królestwie Polskim (1866–1915), Lublin 2015.

Walasek S., Opieka i wychowanie małego dziecka na łamach czasopism przełomu XIX i XX wieku, Wrocław 2015.

Walka o szkołę polską. W 25–lecie strajku szkolnego, red. S. Drzewiecki, Z. Nowicki, T. Wojeński, Warszawa 1930.

Waingertner P., Udział polskiej młodzieży w życiu politycznym Królestwa Kongresowego w latach 1905–1918 w świetle relacji z epoki, „Dzieje Najnowsze” 2021, 53, 3.




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/rh.2025.59.1357-1388
Date of publication: 2025-10-31 08:38:16
Date of submission: 2024-03-19 10:07:03


Statistics


Total abstract view - 0
Downloads (from 2020-06-17) - PDF (Język Polski) - 0

Indicators



Refbacks

  • There are currently no refbacks.


Copyright (c) 2025 Monika Nawrot-Borowska, Agnieszka Wałęga

Creative Commons License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.