„Bellum desertorum” cesarza Kommodusa

Ireneusz Łuć

Streszczenie w języku polskim


Przestępcza działalność Maternusa, uciekiniera z armii rzymskiej, któremu udało się zebrać wokół siebie liczną grupę ludzi wykluczonych poza nawias prawa, uległa przeobrażeniu w otwarty bunt, który był wymierzony w Kommodusa. W niniejszym tekście została nakreślona rekonstrukcja okoliczności, które towarzyszyły formalnemu przekwalifikowaniu dezerterów i pospolitych bandytów we ‘wrogów Rzymu’. Przeanalizowanie przebiegu tych wydarzeń nie byłoby możliwe bez uwzględniania źródeł literackich, epigraficznych, jak i tych z zakresu prawa rzymskiego. Jedynie uwzględnienie wszystkich dostępnych świadectw łączących się z tym zagadnieniem daje szansę, aby poddać go krytycznej i wieloaspektowej analizie. Bez takiego podejścia nie byłoby też możliwe zweryfikowanie obowiązującego w tym zakresie stanu wiedzy i zaproponowanie nieco odmiennej interpretacji.

Słowa kluczowe


Kommodus; Maternus; dezerterzy; bunt; wojna; żołnierze armii rzymskiej

Pełny tekst:

PDF (English)

Bibliografia


Primary sources /narrative, legal, epigraphic/

Ammianus Marcellinus, Res gestae, comp. and transl. by É. Galletier: Ammien Mar¬cellin, Histoire, I–VI, Collection des Universités de France. Série Latine, Paris 1978–1999 / Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, transl. I. Lewandowski, vol. 1–2, Warszawa 2001–2002.

Cassius Dio Cocceianus, Historia Romana = Dio’s Roman History, ed. E. Cary, 9 vols., LCL, London 1914.

Apuleius, Metamorphoses / The Golden Ass: Being the Metamorphoses of Lucius Apuleius, transl. W. Adlington, revised S. Gaselee, LCL, London 1922 / Apuleius, Metamorphoses, transl. J. A. Hnason, LCL, Harvard 1989.

Cicero Marcus Tullius, De Officiis, ed. and transl. by W. Miller, LCL, London 1913.

Digesta, ed. Th. Mommsen, Berolini 1905 / Digesta Iustiniani. Digesta Justyniańskie, Księgi 1–50, vol. 1–7, ed. T. Palmirski, Kraków 2013–2017.

Eutropius, Breviarium ab Urbe condita, eds. D.C.G. Baumgarten-Crusius, H.R. Dietsch, Leipzig 1882.

Donati A., Epigrafia romana. La comunicazione nell’antichità, Il Mulino 2002.

Herodianus, Ab excessu divi Marci libri octo, ed. L. Mendelssohn, Lipsiae 1883.

Isidorus Hispalensis, Etymologiarum sive Originvm libri XX, ed. W.M. Lindsay, vol. 1, Oxonii 1911.

Inscriptions antiques. Musée de Lyon 1888–1893, eds. A. Allmer, P. Dissard, vol. 3, Lyon 1890.

Kakoschke A., Die Personennamen in den zwei germanischen Provinzen. Ein Katalog. Band 1-Gentilnomina ABILIUS – VOLUSIUS, Leidorf 2006.

Kakoschke A., Die Personennamen in den zwei germanischen Provinzen. Ein Katalog. Band 2.1- Cognomina ABAIUS – LYSMS, Leidorf 2007.

Kakoschke A., Die Personennamen in den zwei germanischen Provinzen. Ein Katalog. Band 2.2- Cognomina MACCAUS – ZYASCELIS, Leidorf 2008.

Kakoschke A., Die Personennamen in der römischen Provinz Rätien. Alpha-Omega Reihe A., Bd. 252, Hildesheim–Zürich–New York 2009.

Kakoschke A., Die Personennamen in der römischen Provinz Gallia Belgica. Alpha-Omega Reihe A., Bd. 255, Hildesheim–Zürich–New York 2010.

Kakoschke A., Die Personennamen in der römischen Provinz Noricum. Alpha-Omega Reihe A., Bd. 262, Hildesheim–Zürich–New York 2012.

Mattingly H., Coins of the Roman Empire in the British Museum, vol. 4, Antonius Pius to Commodus, London 1940.

Migliorati G., Iscrizioni per la ricostruzione storica dell'impero romano da Marco Aurelio a Commodo, Milano 2011.

Paulus Orosius, Historiarum adversum paganos lib. VII, ed. C. Zangemeister, Lipsiae 1889.

Scriptores Historiae Augustae ab Hadriano ad Numerianum / The Scriptores Historiae Augustae, ed. T.E. Page, 3 vols., LCL, Cambridge–London 1924–1932.

PIR1 = Prosopographia Imperii Romani, saeculi 1.2.3., ediderunt E. Klebs, H. Dessau, P. de Rohden, I–III, Berolini 1897–1898.

PIR2 = Prosopographia Imperii Romani, saeculi 1.2.3., iteratis curis ediderunt E. Groag, A. Stein, L. Petersen, K. Wachtel, M. Heil, K.–P. Johne, L. Vidman, W. Eck, J. Heinrichs, adivvantibus M. Horster, A. Krieckhaus, A. Strobach, I–VIII, Berolini–Lipsiae 1933–2015.

Piso I., Fasti Provinciae Dacie I, Die senatorischen Amtsträger, Bonn 1993.

Piso I., Fasti Provinciae Dacie II. Die ritterlichen Amtsträger, Bonn 2013.

Seneca Lucius Annaeus, De beneficiis libri VII et de clementia libri II, ed. C. Hosius, Lipsiae 1900.

Sextus Iulius Frontinus, Strategemata / Frontinus, The Stratagems and the Aqueducts of Rome, ed. M.B. McElwain, LCL, London–New York 1925 / Frontyn, Podstępy wojenne, transl. B. Burliga, Wrocław 2016 (Biblioteka Antyczna).

Titus Livius, Ab Urbe condita libri, ed. G. Weissenborn-M. Müller: libri 1–5, 6–10, 21–23, 24–26, 27–30, 31–34, 35–38, 39–42, 43–45, Periochae omnium librorum, Berlin 1880–1881/ Livy, History of Rome, transl. B.O. Foster, F.G. Moore, E.T. Sage, A.C. Schlesinger, vol. 1–14, LCL, Cambridge 1919–1959.

Wierschowski L., Fremde in Gallien-’Gallier’ in der Fremde. Die Epigraphisch Bezeugte Mobilität in von und nach Gallien vom 1. bis 3. JH.N.CHR (Texte-Übersetzungen-Kommentare), Stuttgart 2001.

Studies

Abascal Palazón J.M., Los cognomina de parentesco en la Península Ibérica. A propósito del influjo romanizador en la onomástica, ‘Lucentum’ 1984, 3.

Alföldy G., Die Legionslegaten der römischen Rheinarmeen, Köln 1967 (Epigraphische Studien 3).

Alföldy G., Bellum desertorum, ‘Bonner Jahrbücher’ 1971, 171.

Alföldy G., Historia społeczna starożytnego Rzymu, Poznań 1991.

Amielańczyk K., Rzymskie prawo karne w reskryptach cesarza Hadriana, Lublin 2006.

Amielańczyk K., Crimina legitima w rzymskim prawie publicznym, Lublin 2013.

Ardevan R., Nochmals über interfecti a latronibus in Dakien, in: Studia Historica et Archaeologica in honorem Magistrae Doina Benea, Timişoara 2004.

Barnes T.D., The Sources of the Historia Augusta, Bruxelles 1978.

Berger A., Encyclopedic Dictionary of Roman Law, Philadelphia 1953.

Bekker-Nielsen T., Herodian on Greek and Roman Failings, in: Roman Rule in Greek and Latin Writing. Double Vision, eds. J.M. Madsen, R. Rees, Leiden–Boston 2014.

Bérard F., L'armée romaine à Lyon, Rome 2015.

Birley A.R., Marcus Aurelius, Boston 1966.

Birley A.R., The people of Roman Britain, London 1979.

Birley A.R., The Fasti of Roman Britain, Oxford 1981.

Birley A.R., The Roman Government of Britain, Oxford 2005.

Birley A.R., Hadrian to the Antonines, in: The Cambridge Ancient History, vol. XI, eds. A. K. Bowman et al., Cambridge 2000.

Birley A.R., Septimius Severus. The African Emperor, London–New York 2002.

Bost J.-P., Onomastique et société dans la cité des Pétrucores, in: Noms, identités culturelles et romanisation sous le Haut-Empire, eds. M. Dondin-Payre, M.-Th. Raepsaet-Charlier, Bruxelles 2001.

Brand C.E., Roman Military Law, Austin 1968.

Buonopane A., Inter vias latrones sum passus (CIL VIII 2728, 18122): morire lungo le strade romane / Inter vias latrones sum passus (CIL VIII 2728, 18122): dying on Roman roads, in: Statio amoena. Sostare e vivere lungo le strade romane, eds. P. Basso, E. Zanini, Oxford 2016.

Cheesman G.L., The Auxilia of the Roman Imperial Army, Chicago 1914.

Christol M., Deneux C., La latinisation de l’anthroponymie dans la cité de Nîmes à l’époque impériale (début de la seconde moitié du Ier siècle av. J.-C.-IIIer siècle ap. J.-C.): les données de la dénomination pérégrine, in:Noms, identités culturelles et romanisation sous le Haut-Empire, eds. M. Dondin-Payre, M.-Th. Raepsaet-Charlier, Bruxelles 2001.

Ciobanu R., Vie urbaine et délinquance le cas des ‘latrones’, in: Amoenitas urbium. Les agréments de la vie urbaine en Gaule romaine et dans les region svoisines, Caesarodunum tome XXXV–XXXVI, eds. R. Bedon, N. Dupré, Limoges 2002.

Curchin L.A., The Romanization of Central Spain: Complexity, Diversity and Change in a Provincial Hinterland, London–New York 2004.

Cook J.G., Crucifixion in the Mediterranean World, Tübingen 2014.

Cosme P., Le châtiment des déserteurs dans l’armée romaine, ‘Revue historique de droit français et étranger’ 2003, 81.

Crook J., Consilium Principis: Imperial Councils and Counsellors from Augustus to Diocletian, Cambridge 1955.

Cuomo S., A Roman Engineer’s Tales, ‘Journal of Roman Studies’ 2011, 101.

Cupcea G., On Police and Administrative Duties of the Roman Military: Regionarii, ‘Acta Musei Napocensis’ 2016, 53, 1.

Dean L.R., A Study of Cognomina of Soldiers in the Roman Legions, Princeton 1916.

Demougin S., Les vétérans dans la Gaule Belgique et la Germanie inférieure, in: Cités, municipes, colonies. Le processus de municipalisation en Gaule et en Germanie sous le Haut-Empire romain, eds. M. Dondin-Payre, M.-Th. Raepsaet-Charlier, Paris 1999.

Dondin-Payre M., L’onomastique dans les cités de Gaule centrale (Bituriges Cubes, Éduens, Senons, Carnutes, Turons, Parisii), in: Noms, identités culturelles et romanisation sous le Haut-Empire, eds. M. Dondin-Payre, M.-Th. Raepsaet-Charlier, Bruxelles 2001.

Ehmig U., Subjektive und faktische Risiken. Votivgründe und Todesursachen in lateinischen Inschriften als Beispiele für Nachrichtenauswahl in der römischen Kaiserzeit, ‘Chiron’ 2013, 43.

Esmonde-Cleary S., Rome in the Pyrenees. Lugdunum and the Convenae from the first century B.C. to the seventh century A.D., London–New York 2008.

Forier S., Les anthroponymes formés sur des noms d’animaux en Gaule Narbonnaise et dans les provinces alpines, in: Noms, identités culturelles et romanisation sous le Haut-Empire, eds. M. Dondin-Payre, M.-Th. Raepsaet-Charlier, Bruxelles 2001.

Forni G., Il reclutamento delle legioni da Augusto a Diocleziano, Roma 1953.

Frei-Stolba R., Bielman A., Lieb H., Recherches sur les institutions de Nyon, Augst et Avenches, in: Cités, municipes, colonies. Le processus de municipalisation en Gaule et en Germanie sous le Haut-Empire romain, eds. M. Dondin-Payre, M.-Th. Raepsaet-Charlier, Paris 1999.

Fuhrmann Ch., Policing the Roman Empire: Soldiers, Administration, and Public Order, Oxford 2012.

Garnsey P., Social Status and Legal Privilege in the Roman Empire, Oxford 1970.

Găzdac C., Monetary Circulation in Dacia and the Provinces from the Middle and Lower Danube from Trajan to Constantine I (AD 106–337), Cluj–Napoca 2010.

Galimberti A., Erodiano e Commodo. Traduzione e commento storico al primo libro della «Storia dell’Impero dopo Marco», Gottingen 2014.

Gayet F., Les unités auxiliaires gauloises sous le Haut-Empire Romain, ‘Historia’ 2006, 55, 1.

Giuffrè V., La letteratura “de re militari”, in: V. Giuffrè, Letture e ricerche sulla ‘Res militaris’, vol. 2, Napoli 1996.

Giuffrè V., Su Arrio Menandro, in: V. Giuffrè, Letture e ricerche sulla ‘Res militaris’, vol. 2, Napoli 1996.

Giuffrè V., Testimonianze sul trattamento penale dei milites, Neapel 1989.

Gregori G.L., Un nuovo senatore dell'età di Commodo?, ‘Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik’ 1995, 106.

Grünewald T., Bandits in the Roman Empire. Myth and Reality, London–New York 2004.

Gueye M., Délits et peines militaires à Rome sous la République: desertio et transfugium pendant les guerres civiles, ‘Gerion’ 2013, 31.

Hammond M., Septimius Severus, Roman Bureaucrat, ‘Harvard Studies in Classical Philology’ 1940, 51.

Hatt J.–J., Le passé romain de Strasbourg, ‘Gallia’ 1949, 7, 2.

Hatt J.–J., Argentorate. Strasbourg, Lyon 1993.

Hengel M., Crucifixion in the Ancient World and the Folly of the Message of the Cross, Philadelphia 1977.

Hekster O.J., Commodus. An Emperor at the Crossroads, Amsterdam 2002.

Honoré T., Ulpian Pioneer of Human Rights, Oxford 2002.

Kajanto I., Latin Cognomina, Helsinki 1965.

Kienast D., Römische Kaisertabelle, Darmstadt 1990.

Klotz A., Caius Iulius Caesar, in: Real-Encyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft, X.1 (1918).

Kolb A., Communications and Mobility in the Roman Empire, in: Oxford Handbook of Roman Epigraphy, eds. C. Bruun, J. Edmondson, Oxford 2014.

Kubitschek J.W., Imperium Romanum. Tributim Discriptum, Praga–Lipsk 1889.

Kuleczka G., Studia nad rzymskim wojskowym prawem karnym, Poznań 1974.

Kutzmann W., Dezercja i samowolne oddalenie się w rzymskim wojskowym prawie karnym epoki pryncypatu, ‘Wojskowy Przegląd Prawniczy’ 1981, 36, 4.

Lazzaro L., Esclaves et affranchis en Belgique et Germanies romaines d’après les sources épigraphiques, Paris 1993.

Lamoine L., Le pouvoir local en Gaule romaine, Clermont-Ferrand 2009.

Linderski J., Caelum arsit and obsidione liberare: Latin Idiom and the Exploits of the Eighth Augustan Legion at the Time of Commodus, ‘Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik’ 2003, 142.

Le Bohec Y., The Imperial Roman Army, London 2000.

Le Roux P., L’armée romaine et l’organisation des provinces ibériques d’Auguste à l’invasion de 409, Paris 1982.

Łuć I., Disciplina militaris-charakter relacji między rzymskim dowódcą a żołnierzami, in: Romanitas & Christianitas. Stanislao Płodzień (1913–1962) in memoriam, eds. A. Dębiński, S. Jóźwiak, Lublin 2008.

Łuć I.A., Boni et mali milites Romani. Relacje między żołnierzami wojsk rzymskich w okresie Wczesnego Cesarstwa, Kraków 2010.

Łuć I., Kary i środki represyjne w rzymskim sądownictwie wojskowym okresu republiki, in: Przemoc w świecie starożytnym. Źródła, struktura, interpretacja, eds. D. Słapek, I. Łuć, Lublin 2017.

Łuć I., Wojna Gn. Pompejusza z piratami, in: Gnejusz Pompejusz Wielki (106–48 przed Chrystusem) / Wybitni Rzymianie czasów schyłku Republiki, ed. N. Rogosz, Katowice 2018.

Łuć I., Archeologia wojny na wyniszczenie. Wojna galilejska Wespazjana i Tytusa (maj–listopad 67 roku naszej ery), ‘Ethos’ 2018, 31, 2 (122) ‘Krzywda’.

Hammond M., Septimius Severus, Roman Bureaucrat, ‘Harvard Studies in Classical Philology’ 1940, 51.

MacMullen R., Soldier and Civilian in the Later Roman Empire, Cambridge 1963.

Millar F., A Study of Cassius Dio, Oxford 1964.

Millar F., The Emperor in the Roman World (31 BC–AD 337), London 1977.

Molinier-Arbo A., Les documents d’archives dans la Vita Commodi: degré zéro de l’histoire ou fiction?, ‘Dialogues d'histoire ancienne’, Supplément no. 4.1, 2010.

Navarro Caballero M., Gorrochategui J., Vallejo Ruiz M.J., L’onomastique celtibere: de la denomination indigene a la denomination romaine, in: Les noms de personnes dans l’Empire romain. Transformations, adaptation, évolution, ed. M. Dondin-Payre, Bordeaux 2011.

Nelis-Clément J., Les stationes comme espace et transmission du pouvoir, in: Herrschaftsstrukturen und Herrschaftspraxis Konzepte, Prinzipien und Strategien der Administration im römischen Kaiserreich, ed. A. Kolb, Berlin 2006.

Oliver J.H., Three Attic Inscriptions concerning the Emperor Commodus, ‘The American Journal of Philology’ 1950, 71, 2.

Pekáry Th., Seditio. Unruhen und Revolten im römischen Reich von Augustus bis Commodus, ‘Ancient Society’ 1987, 18.

Picard G.Ch., La révolte de Maternus, ‘Bulletin de la Société Nationale des Antiquaires de France’ 1985–1987.

Picard G.Ch., Le vicus du Gué de Sciaux à Antigny (Vienne) en Poitou et son mini capitole, ‘Bulletin de la Société Nationale des Antiquaires de France’ 1992-1994.

Picard G., La romanisation de la Gaule problèmes et perspectives, ‘Revue Archéologique’, Nouvelle Série, Fasc. 2, 1993.

Reddé M., Legio VIII Augusta, in: Les légions de Rome sous le Haut-Empire, ed. Y. Le Bohec, Lyon 2000.

Rémy B., La dénomination des Viennois à l’époque impériale, in: Noms, identités culturelles et romanisation sous le Haut-Empire, eds. M. Dondin-Payre, M.-Th. Raepsaet-Charlier, Bruxelles 2001.

Reuter M., Legio XXX Ulpia Victrix. Ihre Geschichte, ihre Soldaten, ihre Denkmäler, Darmstadt/Mainz 2012, (Xantener Berichte, Band 23).

Ricci C., Security in Roman Times: Rome, Italy and the Emperors, London–New York 2018.

Richardson, J.S., The Romans in Spain, Cambridge 1996.

Richier O., Centuriones ad Rhenum. Les centurions légionnaires des armées romaines du Rhin, Paris 2004.

Rosenberger V., Bella et expeditiones. Die antike Terminologie der Kriege Roms, Stuttgart 1992.

Rostovtzeff M., The Social and Economic History of the Roman Empire, 2 vols., Oxford 1957.

Sablayrolles R., Libertinus miles. Les cohortes de vigiles, Rome 1996.

Salway B., What's in a Name? A Survey of Roman Onomastic Practice from c. 700 B.C. to A.D. 700, ‘The Journal of Roman Studies’ 1994, 84.

Schiller A.A., Sententiae Hadriani de re militari, in: Sein und Werden im Recht: Festgabe für Ulrich von Lübtow, ed. von W.G. Becker, Berlin 1970.

Shaw B.D., Bandits in the Roman Empire, ‘Past & Present’ 1984, 105 = Studies in Ancient Greek and Roman Society, ed. R. Osborne, Cambridge 2004 = Rozbójnik, in: Człowiek Rzymu, ed. A. Giardin, Warszawa 1997.

Sidebottom H., The Date of the Composition of Herodian’s History, ‘L'antiquité classique’ 1997, 66.

Spaul J., ALA2. The Auxiliary Cavalry Units of the Pre-Diocletianic Imperial Roman Army, Andover 1994.

Spaul J., COHORS2. The Evidence for and a Short History of the Auxiliary Infantry Units of the Imperial Roman Army, Oxford 2000.

Stephano H., Thesaurus Graecae Linguae, vol. 7, Parisiis 1848–1854.

Stein A., Maternus, in: Real-Encyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft, XIV.2 (1930).

Sztajerman H., Społeczeństwo zachodniorzymskie w III wieku, Warszawa 1960.

Syme R., Fiction about Roman Jurists, ‘Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte’ 1980, 97 = R. Syme, Roman Papers, ed. A.R. Birley, vol. 3, Oxford 1984.

Thompson E.A., Peasant Revolts in Late Roman Gaul and Spain, ‘Past & Present’ 1952, 2.

Varga R., Pázsint A., The reflection of personal and collective tragedies in ancient sources. 1. Personal tragedies in Roman epigraphy, ‘Journal of Ancient History and Archaeology’ 2018, 5, 4.

Varhelyi Z., The Religion of Senators in the Roman Empire. Power and the Beyond, Cambridge 2010.

Wipszycka E., Herodian, in: Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. Źródłoznawstwo starożytności klasycznej, ed. E. Wipszycka, vol. 1–2, Warszawa 2001.




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/rh.2020.49.61-95
Data publikacji: 2020-12-21 13:05:15
Data złożenia artykułu: 2019-08-06 19:16:44


Statystyki


Widoczność abstraktów - 1330
Pobrania artykułów (od 2020-06-17) - PDF (English) - 1831

Wskaźniki



Odwołania zewnętrzne

  • Brak odwołań zewnętrznych


Prawa autorskie (c) 2020 Ireneusz Łuć

Creative Commons License
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.