Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail 
„Ciche bohaterki”? Kobiety w powstaniu styczniowym w historiografii i edukacji historycznej PRL
Streszczenie w języku polskim
W 2023 roku będziemy obchodzić 160. rocznicę wybuchu powstania styczniowego. Zachęca ona do kolejnych refleksji nad tym wydarzeniem i biorącymi w nim udział bohaterami. Były nimi również kobiety, co skłania do dalszych badań nad tą formą ich aktywności niepodległościowej. Podjęty, aczkolwiek bardzo wyrywkowo, aspekt udziału kobiet w powstaniu w świetle historiografii (do 1918 roku) skłonił autorkę do dalszych badań w tym zakresie. Prezentowany w artykule przegląd literatury naukowej i popularnonaukowej, choć z pewnością nie wyczerpuje tematu, przypomina z imienia i nazwiska wiele kobiet – bohaterek, czynnie zaangażowanych w powstanie styczniowe. Z pewnością historiografia PRL przyczyniła się do tego, że kobiety – bierne i czynne uczestniczki wydarzeń z lat 1860–1863/64 – zostały zauważone i dowartościowane nie tylko jako „ciche bohaterki powstania”. Wiele z nich swoją odwagę przypłaciło życiem, zsyłką, więzieniem, dlatego pamięć o ich bohaterstwie powinna znaleźć odzwierciedlenie zarówno w historiografii, jak i w edukacji historycznej.
Słowa kluczowe
Pełny tekst:
PDFBibliografia
ŹRÓDŁA ARCHIWALNE
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, Komitet Centralny w Warszawie 1905–1947, 1948–1990, sygn. 237/VIII/660.
ŹRÓDŁA DRUKOWANE
„Biuletyn Polskiego Towarzystwa Historycznego” 1963, nr 22.
Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego, Powstanie styczniowe. Wielki Proletariat. Wystawa, Warszawa 1963.
Prendowska J., Moje wspomnienia, przyg. do druku E. Kozłowski, K. Olszański, Kraków 1962, [rec.], H. Emanuel, „Zeszyty Naukowe WAP. Seria Historia” 1963, nr 8.
MATERIAŁ ŹRÓDŁOWY (BADAWCZY)
Beiersdorf O., Kraków w powstaniu styczniowym, Kraków 1969.
Bender R., Ludność miejska lubelskiego w akcji przedpowstaniowej w latach 1861–62, Lublin 1961.
Brodzianka E., Wydawnictwa Popularnonaukowe „Wiedzy Powszechnej”, „Wiadomości Historyczne” 1962, nr 1.
Bruchnalska M., Ciche bohaterki. Udział kobiet w powstaniu styczniowym, t. 1–2, Miejsce Piastowe 1933.
Bukowski A., Pomorze Gdańskie w powstaniu styczniowym, Gdańsk 1964.
Chrienow I., Korolûk V.S., Badania slawistyczne w zakresie historii w ZSRR (1945–1960), „Slavia Orientalis” 1961.
Chrześcijańska a neopogańskie koncepcje kobiety. Do duchowieństwa w Lublinie 28 VIII 1957, [w:] Stefan Kardynał Wyszyński. Nauczanie społeczne 1946–1981, Warszawa 1990.
Czermińska S.S., OSU, Wanda Malczewska (1822–1896), „Nasza Przeszłość” 1972, t. 28.
Dąbrowski W., Jadwiga Prendowska, „Warszawa i Kultura” 1980, nr 3.
Dunikowski B., Popularnonaukowa literatura historyczna do okresu walk narodowowyzwoleńczych 1794–1864, „Wiadomości Historyczne” 1962, nr 4.
Dwa listy Emilji Sczanieckiej z roku 1848, wstęp A.M. Sałkowski, Poznań 1934.
Felczak W., Sesja naukowa Uniwersytetu Jagiellońskiego poświęcona powstaniu styczniowemu, „Kwartalnik Historyczny” 1963, nr 2.
Gajda E., Biblioteczka Historyczna sojusznikiem nauczyciela historii w realizacji celów wychowawczych, „Wiadomości Historyczne” 1967, nr 5–6.
Galos A., Gierowski J., Leszczyński J., Historia dla klasy 3 liceum ogólnokształcącego, cz. 1, Warszawa 1986.
Groniowski K., Rok 1863 na Kielecczyźnie (stan badań), „Rocznik Świętokrzyski” 1971.
Grot Z., Rok 1863 w zaborze pruskim. Udział społeczeństwa polskiego w powstaniu styczniowym, Poznań 1963.
Hajek Z., Dwukrotny pobyt Henryki Pustowójtówny w Pradze (w 70. rocznicę jej śmierci, 2 maja 1881 r.), „Sobótka” 1951.
Heurichowa E., z Heurichów Kiślańska T., Wspomnienia matki i córki z powstania 1863 r., Warszawa 1918.
Kapitanow S.L., Twórcza rola mas ludowych w historii, „Historia i Nauka o Konstytucji” 1955, nr 6.
Kieniewicz S., Jasienica o powstaniu styczniowym [Paweł Jasienica: „Dwie drogi. O powstaniu styczniowym”, Warszawa 1960, PIW, s. 240, 2 nlb. zł 25,00. Publicystyczny esej poświęcony zasadniczym problemom politycznym i społecznym powstania styczniowego], „Nowe Książki” 1961, nr 3.
Kieniewicz S., Pokłosie rocznicy powstania styczniowego, „Przegląd Historyczny” 1964, nr 1.
Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, Warszawa 1972.
Kieniewicz S., Warszawa w dobie powstania styczniowego, [w:] Z bohaterskiej przeszłości Warszawy 1794–1864, Warszawa 1961.
Kieniewicz S. (red.), Historia Polski 1795–1864, Warszawa 1956.
Kieniewicz S. (red.), Spiskowcy i partyzanci, Warszawa 1967.
Koberdowa I., Międzynarodowy aspekt powstania styczniowego, [w:] IX Powszechny Zjazd Historyków Polskich. Referaty, t. 1, Warszawa 1964.
Kobiety polskie, Warszawa 1986.
Komar J., Warszawskie manifestacje patriotyczne 1860–1861, Warszawa 1970.
Król J., Odgłosy powstania styczniowego na Śląsku Cieszyńskim, Katowice 1963.
Krzywobłocka B., O czarnej sukience i powstańczej dwururce, Warszawa 1959.
Kula W. (red.), Przemiany społeczne w Królestwie Polskim 1815–1864, Wrocław 1979.
Łuczakówna H., Emilja Sczaniecka. Zarys biografji na tle walk narodu polskiego o niepodległość, Poznań 1930.
Manikowski H., Walki wyzwoleńcze w Łęczyckiem w latach 1863–1864, [w:] Ziemia Łęczycka. Szkice o teraźniejszości i przeszłości, Łódź 1964.
Mencel T. (red.), Powstanie styczniowe na Lubelszczyźnie. Pamiętniki, Lublin 1966.
Missalowa G., Schoenbrenner J., Historia Polski, Warszawa 1951.
Od Redakcji „Nasza Przeszłość”. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce, Kraków 1946.
Podraza A., Rosyjscy rewolucyjni demokraci a powstanie styczniowe. W stulecie wybuchu powstania styczniowego na ziemiach polskich. Pokłosie z sesji naukowej w Uniwersytecie Jagiellońskim w dniu 22 stycznia 1963, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 1963, z. 13.
Rola H., Powstanie styczniowe na Zachodnim Mazowszu, Warszawa 1987.
Ruszyc M., Niepospolite kobiety. Legenda i historia, Warszawa 1980.
Schletz A., Po dziewięciu latach [Kraków, w styczniu 1957 r.], „Nasza Przeszłość” 1957, t. 5.
Sercem i orężem ojczyźnie służyły: Emilia Plater i inne uczestniczki Powstania Listopadowego 1830–1831, Warszawa 1982.
Setny styczeń. Dyskusja o powstaniu 1863–1864, „Współczesność” 1963, nr 2.
Skowronek J., Historia. Do niepodległej. Podręcznik dla klasy siódmej szkoły podstawowej, Warszawa 1984.
Skowronek J., Historia dla klasy VII, Warszawa 1966.
Śliwkowska W., Udział w ruchu niepodległościowym, [w:] Przemiany społeczne w Królestwie Polskim 1815–1864, red. W. Kula, Wrocław 1979.
Udział kobiet w tajnym i jawnym ruchu społeczno-kulturalnym w Warszawie w latach 1880–1914, Warszawa 1961.
Wachowicz B., Nasza kochana Prendosia, „Przemiany” 1978, nr 2.
Wachowicz B., Nasza kochana Prendosia (Z Kronik Świętokrzyskich), „Przemiany” 1978, nr 4.
Wawrzykowska-Wierciochowa D., Emilia Szczaniecka. Opowieść biograficzna, Warszawa 1970.
Wawrzykowska-Wierciochowa D., Najdziwniejszy z adiutantów. Opowieść o Annie Henryce Pustowójtównie, Warszawa 1968.
Wawrzykowska-Wierciochowa D., Z umiłowania. Opowieść biograficzna o Wandzie z Wolskich-Umińskiej (1841–1926), Lublin 1973.
Z dziejów powstania styczniowego na Kujawach i Ziemi Dobrzyńskiej, Warszawa 1989.
Złotorzycka M., O kobietach żołnierzach w powstaniu styczniowym, Warszawa 1972.
Żółciski T.J., Nad pamiętnikami Prendowskiej, „Twórczość” 1963, nr 3.
BIBLIOGRAFIE
Chojnacki W. (red.), Bibliografia historii Polski XIX wieku 1832–1864, t. 2, cz. 3, Wrocław 1976.
Kozłowski E., Bibliografia powstania styczniowego, Warszawa 1964.
PAU, PAN, Bibliografia uczestników i osób związanych z powstaniem styczniowym, [w:] Bibliografia historii Polski XIX wieku 1832–1864, red. W. Chojnacki, cz. 3, t. 3, Wrocław 1979.
Polski słownik biograficzny, t. 1–23, Kraków 1935–1978.
LITERATURA
Andrejuk K., Awans społeczny kobiet w czasach PRL. Dynamika struktury i sprawczości, „Przegląd Socjologiczny” 2016, nr 3.
Barańska A., Kobiety w powstaniu listopadowym 1830–1831, Lublin 1998.
Barańska A., Udział i rola kobiet w powstaniu styczniowym, „Przegląd Nauk Historycznych” 2022, nr 1.
Caban C., Kobiety i powstanie styczniowe, [w:] Kobiety i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i początkach XX w., red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1994.
Dudek A., Państwo i Kościół w Polsce 1945–1970, Kraków 1995.
Dudek A., Wybrane czynniki historyczne wpływające na politykę władz PRL, [w:] Polityka czy propaganda. PRL wobec historii, Warszawa 2009.
Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 2003.
Dutka W., Kobiety w powstaniu styczniowym w świetle historiografii powstańczej 1863–1918, „Studia Gdańskie” 2012, t. 31.
Dziuba S., Anna Henryka Pustowójtówna: adiutant Langiewicza, [w:] Śladami powstania styczniowego. Aspekty historyczne i krajoznawcze, Warszawa 2014.
Glimos-Nadgórska A., Podręczniki do historii – 50 lat zmian, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym” 2012, t. 21.
Górecki D., Pozycja ustrojowo-prawna Prezydenta Rzeczpospolitej i rządu w ustawie konstytucyjnej z 23 kwietnia 1935 roku, Łódź 1992.
Grabski A.F., Zarys historii historiografii polskiej, Poznań 2000.
Hoszowska W., Siła tradycji, presja życia. Kobiety w dawnych podręcznikach dziejów Polski (1795–1918), Rzeszów 2005.
Janeczek-Jabłońska E., Staropolskie kobiety władzy w oświeceniowych syntezach dziejów ojczystych, [w:] Historia i pamięć. Studia i szkice historiograficzne, red. J. Kolbuszewska, R. Stobiecki, Łódź 2016.
Kałwa D., Historia kobiet versus studia gender – o potrzebie interdyscyplinarnego dialogu, [w:] Historia dziś. Teoretyczne problemy wiedzy o przeszłości, red. E. Domańska, R. Stobiecki, T. Wiślicz, Kraków 2014.
Kersten K., Pisma rozproszone, wyb. i przygotowanie do druku T. Szarota, D. Libionka, Toruń 2005.
Kita J., Rola kobiet w życiu i działalności margrabiego Aleksandra Wielopolskiego, [w:] Polska w XIX i XX wieku. Społeczeństwo i gospodarka, red. W. Caban, M.B. Markowski, J. Muszyńska, M. Przeniosło, Kielce 2013.
Kolbuszewska J., Stobiecki R., Wstęp, [w:] Biografistyka we współczesnych badaniach historycznych, red. J. Kolbuszewska, R. Stobiecki, Łódź 2017.
Kolbuszewska J., Stobiecki R., Wstęp, [w:] Historia i pamięć. Studia i szkice historiograficzne, red. J. Kolbuszewska, R. Stobiecki, Łódź 2016.
Kostrzewska E.M., „Z Bogiem i Narodem”. Drogi do polityki ziemianek z Królestwa Polskiego na początku XX w., [w:] Droga kobiet do polityki na przestrzeni VIII–XXI wieku, red. T. Kułak, M. Dajnowicz, Wrocław 2016.
Kozak S., Aspekty aktywności ekonomicznej kobiet w Galicji w świetle akt notarialnych. Badania sondażowe, „Studia Historyczne” 2008, z. 3–4.
Król K., Słowem i czynem. Kobieca twórczość poetycka wobec tematyki powstania styczniowego, [w:] Powstanie styczniowe. Reinterpretacje pamięci. Studia, red. J. Ławski, I.E. Rusek, P. Wojciechowski, Białystok 2019.
Kusiak A., O historii kobiet, [w:] Humanistyka i płeć, red. E. Pakszys, Poznań 1998.
Majewski W., Stanisław Herbst – historyk, nonkonformista, [w:] Stanisław Herbst – historyk i regionalista, red. J. Kazimierski, Warszawa 1996.
Mariak L., Rychter J. (red.), Współczesny i dawny obraz kobiety w języku i literaturze, Szczecin 2015.
Marmon W., Dzieje lokalne i regionalne w badaniach historyczno-oświatowych (wybrane zagadnienia metodologiczne i warsztatowe), „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace z Historii Oświaty i Wychowania” 1999, t. 5.
Maternicki J., Edukacja historyczna, [w:] Współczesna dydaktyka historii. Zarys encyklopedyczny dla nauczycieli i studentów, Warszawa 2004.
Maternicki J., Kultura historyczna, [w:] Współczesna dydaktyka historii. Zarys encyklopedyczny dla nauczycieli i studentów, Warszawa 2004.
Menz M., Pamięć historyczna, [w:] Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. M. Saryusz-Wolska, R. Traba, współpr. J. Kalicka, Warszawa 2014.
Michalska-Bracha L., O losach kobiet na zesłaniu po powstaniu styczniowym utrwalonych na kartach wspomnień i listów, [w:] Polska w XIX i XX wieku. Społeczeństwo i gospodarka, red. W. Caban, M.B. Markowski, J. Muszyńska, M. Przeniosło, Kielce 2013.
Michalska-Bracha L., Wiech S., Legieć J. (red.), Powstanie styczniowe. Polacy i Rosjanie w XIX wieku. Wybór studiów z okazji czterdziestolecia pracy naukowej i 65. rocznicy urodzin, Kielce 2011.
Młynarczyk-Tomczyk A., W kręgu polityki, nauki i popularyzacji. Obchody „Polskiego Tysiąclecia” 1957–1966/67, Kielce 2019.
Noiński E., Aktywność społeczna Wandy z Wolskich Umińskiej (1841–1926) w świetle jej wspomnień i zapisków pamiętnikarskich, [w:] Ruchy kobiece na ziemiach polskich w XIX i XX w. Stan badań i perspektywy, red. M. Dajnowicz, A. Miodowski, Białystok 2020.
Piotrkowski M., Kobiety w powstaniu styczniowym w Radomskiem i na Kielecczyźnie, „Dziennik Radomski” 1992, nr 17 (dodatek „Konrakt”, nr 1).
Poniatowska I., Wspomnienia matki i córki z powstania 1863 r. Teodory Kiślańskiej i Emilii Heurichowej. Wokół historii rodziny i rodziny w historii, [w:] Powstanie styczniowe. Reinterpretacje pamięci. Studia, red. J. Ławski, I.E. Rusek, P. Wojciechowski, Białystok 2019.
Rezler M., Emilia Sczaniecka 1804–1896, Poznań 1996.
Rulka J., Świadomość historyczna Polaków, [w:] Współczesna dydaktyka historii. Zarys encyklopedyczny dla nauczycieli i studentów, Warszawa 2004.
Saryusz-Wolska M., Pamięć kulturowa, [w:] Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. M. Saryusz-Wolska, R. Traba, współpr. J. Kalicka, Warszawa 2014.
Sierakowska K., Wpływ powstania styczniowego na zakres patriotycznych obowiązków kobiet, „Rocznik Antropologii Historii” 2014, nr 2.
Sikorska-Kowalska M., Komitet Niewiast Wielkopolskich – kobiecy sanitariat w walce o niepodległość Polski w powstaniu styczniowym, [w:] Postawy i aktywność kobiet w czasie powstania styczniowego 1863–1864 (na tle polskich konspiracji i działalności powstańczej doby zaborów), red. T. Kulak, J. Dyfrat, M. Piotrowska-Marchewa, Wrocław 2013.
Siwik A., Kobieta w historii Polski, [w:] Kalejdoskop Genderowy. W drodze do poznania płci społeczno-kulturowej w Polsce, Kraków 2011.
Skiendziul S., Zaremba K., Obraz wielkopolskiej patriotki i działaczki Emilii Szczanieckiej, [w:] Polki w realiach epoki, t. 1, Łódź 2014.
Skrabacz A., Kobiety w obronie narodowej Polski u progu XXI wieku, Warszawa 2001.
Swacha J., Pamięć zbiorowa a nauka historyczna, [w:] Pamięć, historia, polityka, red. A.P. Bieś, M. Chrost, B. Topij-Stępińska, Kraków 2012.
Szułakiewicz W., Biografistyka i jej miejsce w historiografii edukacyjnej po II wojnie światowej, „Biuletyn Historii Wychowania” 2004, nr 19–20.
Szumski J., Polityka a historia. ZSRR wobec nauki historycznej w Polsce w latach 1945–1964, Warszawa 2016.
Szwarc A., Stefan Kieniewicz jako historyk społeczeństwa polskiego w XIX wieku, [w:] Stefan Kieniewicz i jego dziedzictwo w polskiej historiografii, red. A. Szwarc, Warszawa 2010.
„Tyś powstańca pokochała – Pobłogosław stal!” Wizerunek kobiet w dramatach o powstaniu styczniowym, [w:] Współczesny i dawny obraz kobiety w języku i literaturze, red. L. Mariak, J. Rychter, Szczecin 2015.
Wawrzyniak J., Pamięć zbiorowa, [w:] Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. M. Saryusz-Wolska, R. Traba, współpr. J. Kalicka, Warszawa 2014.
Wolniewicz M., Między tradycją legionową a „tradycjami postępowymi”. Powstania narodowe w refleksji historycznej Stefana Kieniewicza, „Klio Polska. Studia i materiały z dziejów historiografii polskiej po II wojnie światowej” 2006.
Wójtewicz A., Kobiety w przestrzeni dziewiętnastowiecznego społeczeństwa, „Litteraria Copernicana” 2017, nr 2.
Załęczny J., Powstanie styczniowe „wojną kobiecą”, „Niepodległość i Pamięć” 2013, nr 1–2.
Zieliński Z., Kościół w Polsce 1944–2002, Radom 2003.
NETOGRAFIA
Muzeum Niepodległości, Andrij Potiebnia (1838–1863) – za wolność naszą i waszą, https://muzeum-niepodleglosci.pl/wydarzenia-w-palacu/andrij-potiebnia-1838-1863-za-wolnosc-nasza-i-wasza (dostęp: 15.09.2022).
Radziewicz J. (oprac.), Emilia Szczaniecka – patriotka i społeczniczka, https://rme.cbr.net.pl/index.php/archiwum-rme/569-marzec-kwiecien-nr-72/kobiety-polskiej-wsi-portrety/857-emilia-sczaniecka-patriotka-i-spoleczniczka (dostęp: 17.09.2022).
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/f.2022.77.143-169
Data publikacji: 2022-12-30 12:38:50
Data złożenia artykułu: 2022-06-18 18:44:45
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2022 Anita Młynarczyk-Tomczyk
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.