Historical Ethnolinguistics: Jan Karłowicz’s Dictionary of Polish Mythology

Maciej Rak

Abstract


The article discusses the ethnolinguistic aspect of the work of Jan Karłowicz. Karłowicz is known primarily as an editor and author of three dictionaries and editor of the monthly Wisła. Karłowicz’s strictly ethnolinguistic work is Słownik mitologii polskiej [Dictionary of Polish Mythology], discovered in 2017, which belongs to historical ethnolinguistics. The author relies largely on: 1) cultural relics; 2) the belief that rural communities are a more primitive evolutionary stage in the development of a nation than the nobility and bourgeoisie; 3) comparative research aimed at identifying what is ancient in Polish mythology; 4) an understanding of the term mythology that is different from its contemporary meaning. The aim of such research is to show the complexity of the Polish view of the world and of humans against the general Slavic and even much broader background.

Keywords


historical ethnolinguistics; cultural relics; social evolutionism; comparative study; language and culture; ethnolinguistic dictionary; Jan Karłowicz

Full Text:

PDF (Język Polski)

References


Afanasev Aleksandr N., 1865–1869, Poètičeskie vozzrenija slavjan na prirodu, Moskva: Izd. K. Soldatenkova.

Bartmiński Jerzy, 1992, Nikita Iljicz Tołstoj i program etnolingwistyki historycznej, „Etnolingwistyka” 5, s. 7–13.

Bartmiński Jerzy, 2004, Etnolingwistyka słowiańska – próba bilansu, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 16, s. 9–27.

Bartmiński Jerzy, 2016, O aktualnych zadaniach etnolingwistyki, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 28, s. 7–29. DOI: 10.17951/et.2016.28.7.

Czarnowska Maria, 1817, Zabytki mitologii sławiańskiej w zwyczajach wiejskiego ludu na Białej Rusi dochowywane, „Dziennik Wileński” VI, nr 34, s. 396–408.

Dołęga-Chodakowski Zorian, 1818, O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem, „Ćwiczenia Naukowe. Oddział Literatury” II, nr 5, s. 3–32.

Głaz Adam, 2015, Etnolingwistyka daleka i bliska, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 27, s. 7–20. DOI: 10.17951/et.2015.27.7

Karłowicz Jan, 1871, Poradnik dla zbierających rzeczy ludowe, Warszawa: Skład główny w Księgarni Orgelbranda.

Karłowicz Jan, 1873, Żyd wieczny tułacz. Legenda średniowieczna. Opowiedział i krytycznie rozebrał…, „Biblioteka Warszawska” III, s. 1–13, 214–232.

Karłowicz Jan, 1875, O języku litewskim, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” II, s. 135–376.

Karłowicz Jan, 1876a, Piękna Meluzyna i królewna Wanda, „Ateneum” II, s. 457–498, III, s. 137–167.

Karłowicz Jan, 1876b, Przyczynki do projektu wielkiego słownika polskiego, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” IV, s. XIV–XCIV.

Karłowicz Jan, 1881, Podanie o Walterze z Tyńca, „Ateneum” IV, s. 214–234.

Karłowicz Jan, 1888, Folklore, „Wisła” II, s. 84.

Karłowicz Jan, 1899, Mitologia i filozofia, [w:] Prawda. Książka zbiorowa dla uczczenia dwudziestopięcioletniej działalności Aleksandra Świętochowskiego 1870–1895, Lwów: nakł. Księgarni H. Altenberga; K. Grendyszyński, s. 197–205.

Karłowicz Jan, 1901, Najnowsze kierunki badań mitologicznych (podług J. Krála), „Wisła” XV, s. 580–589, 669–682.

Karłowicz Jan, 1984, Podręcznik czystej polszczyzny dla Litwinów i Petersburszczan, [w:] Studia nad polszczyzną kresową, red. Janusz Rieger, Wiaczesław Werenicz, t. III, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 33–81.

Łopaciński Hieronim, 1904, Ludoznawstwo, mitologia, kultura pierwotna, [w:] Życie i prace Jana Karłowicza (1836–1903). Książka zbiorowa wydana staraniem i nakładem redakcji „Wisły”, Warszawa, s. 192–294.

Majewski Erazm, 1904, Jan Karłowicz (zarys życia), [w:] Życie i prace Jana Karłowicza (1836–1903). Książka zbiorowa wydana staraniem i nakładem redakcji „Wisły”, Warszawa, s. 1–30.

Müller Max, 1856, Comparative Mythology. An Essay, London: Routledge.

Müller Max, 1860, A History of Ancient Sanskrit Literature So Far as it Illustrates the Primitive Religion of the Brahmans, London – Edinburgh: Williams and Norgate.

Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2010, Dwa słowniki etnolingwistyczne – moskiewski i lubelski, [w:] Etnolingwistyka a leksykografia. Tom poświęcony Profesorowi Jerzemu Bartmińskiemu, red. Wojciech Chlebda, Opole: Wydawnictwo UO, s. 21–32.

Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2017, Jakie dane są relewantne etnolingwistycznie?, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 29, s. 11–29. DOI: 10.17951/et.2017.29.11.

Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2020, Definiowanie i profilowanie pojęć w (etno)lingwistyce, Lublin: Wydawnictwo UMCS

Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2023, „Živaja starina” w programie etnolingwistyki historycznej Nikity Iljicza Tołstoja, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 35, s. 9 – 25. DOI: 10.17951/et.2023.35.9.

Rak Maciej, 2018, „Czwarta piramida” Jana Karłowicza. Kartoteka pierwszego w dziejach polskiej nauki słownika etnolingwistycznego, „LingVaria” XIII, nr 2 (26), s. 183–200. DOI: 10.12797/LV.13.2018.26.13.

Rak Maciej, 2021, Jan Karłowicz w świetle materiałów archiwalnych. Dialektologia, etnolingwistyka i lituanistyka, Kraków: Księgarnia Akademicka.

Rak Maciej, 2022a, Kartoteka słownika etnolingwistycznego Jana Karłowicza, [w:] I Międzynarodowy Kongres Etnolingwistyczny, red. Ewa Białek, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Joanna Szadura, t. 2: Obraz świata i człowieka w kulturze ludowej i narodowej, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 117–127.

Rak Maciej, 2022b, Hasło JEŚĆ w ujęciu etnolingwistycznym (na materiale kartoteki Słownika mitologii polskiej Jana Karłowicza), „Prace Filologiczne” 77, s. 375–393. DOI: 10.32798/pf.851.

Sawaniewska-Mochowa Zofia, 1990, Poradnik Jana Karłowicza jako źródło poznania potocznej polszczyzny północnokresowej. Słownictwo, Warszawa: Wydawnictwa UW.

SD – Slavjanskie drevnosti. Ètnolingvističeskij slovar’, red. Nikita I. Tolstoj, t. I: A (Avgust) – G (Gus’), 1995; t. II: D (Davat’) – K (Kroški), 1999; t. III: K (Krug) – P (Perepelka), 2004; t. IV: P (Pereprava čerez vodu) – S (Sito), 2009; t. V: S (Skazka) – Ja (Jaščerica), 2012, Moskva: Meždunarodnye otnošenija.

SKarł – Jan Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. I–VI, Kraków 1900–1911 (t. IV–VI, Jan Karłowicz i Jan Łoś): Nakładem Akademii Umiejętności.

SM – Slavjanskaja mifologija. Ènciklopedičeskij slovar’, red. Svetlana M. Tolstoj, Moskva 2002: Meždunarodnye otnošenija.

SML: Jan Karłowicz, Słowniczek mitologii litewskiej, [w:] Maciej Rak, Jan Karłowicz w świetle materiałów archiwalnych. Dialektologia, etnolingwistyka i lituanistyka, Kraków 2021: Księgarnia Akademicka, s. 164–177.

SMP – Jan Karłowicz, Słownik mitologii polskiej (Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, sygn. PAU W I–191a).

Sokólska Urszula, 2013, „Przyczynki do projektu wielkiego słownika polskiego” Jana Karłowicza jako źródło wiedzy o warsztacie leksykografa końca XIX w., „Prace Filologiczne” LXIV, cz. 1, s. 351–366.

SSiSL – Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i redakcja Jerzy Bartmiński, zastępca redaktora Stanisława Niebrzegowska(-Bartmińska), t. I: Kosmos, cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996; cz. 2: Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999; cz. 3: Meteorologia, Lublin 2012; cz. 4: Świat, światło, metale, Lublin 2012; t. II: Rośliny, cz. 1: Zboża, Lublin 2017; cz. 2: Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe, Lublin 2018; cz. 3: Kwiaty, Lublin 2019; cz. 4: Zioła, Lublin 2019; cz. 5: Drzewa owocowe i iglaste, Lublin 2020; cz. 6: Drzewa liściaste, Lublin 2021; cz. 7: Krzewy i krzewinki, Lublin 2022: Wydawnictwo UMCS.

SStp – Słownik staropolski, red. Stanisław Urbańczyk, t. 1: A–Ć, Warszawa 1953–1955; t. 2: D–H, Wrocław–Kraków–Warszawa 1956–1959; t. 3: I–K, Wrocław–Kraków–Warszawa 1960–1962; t. 4: L–M, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963–1965; t. 5: N–Ó, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965–1969; t. 6: P–Pożżenie, Wrocław–Warszawa–Gdańsk 1970–1973; t. 7: Póć–Rozproszyć, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973–1977; t. 8: Rozpróchnieć–Szyszki, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1977–1981; t. 9: Ściadły–Używowanie, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1982–1987; t. 10: W–Wżgim, Kraków 1988–1993; t. 11: Z–Ż, Kraków 1995–2002.

SW – Słownik języka polskiego, red. Jan Karłowicz, Adam Antoni Kryński, Władysław Niedźwiedzki, t. I: A–G, nakładem prenumeratorów, w drukarni E. Lubowskiego i S-ki, Warszawa 1900; t. II: H–M, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa 1902; t. III: N–Ó, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa 1904; t. IV: P–Prożyszcze, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa 1908; t. V: Próba–R, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa 1912; t. VI: S–Ś, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa 1915; t. VII: T–Y, tom wydany przez K. Króla i W. Niedźwiedzkiego, z zapomogi Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Współczesnej”, Warszawa 1919; t. VIII: Z–Ż, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki, Warszawa 1927.

SWOKarł – Jan Karłowicz, Słownik wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia używanych w języku polskim, z. 1–3, Kraków: Nakładem autora, 1894–1905.

Tylor Edward Burnett, 1871/1896, Primitive Culture. Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Art, and Custom, London: J. Murray [pol. wydanie: Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, t. 1, oprac. Jan Karłowicz, tłum. Zofia A. Kowerska, Warszawa: Wydawnictwo „Głosu”; W drukarni F. Csernaka 1896].

Tylor Edward Burnett, 1871/1898, Primitive Culture. Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Art, and Custom, London: J. Murray [pol. wydanie: Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, t. 2, oprac. Jan Karłowicz, tłum. Zofia A. Kowerska, Warszawa 1898].

Tylor Edward Burnett, 1881/1889, Anthropology. An Introduction to the Study of Man and Civilization, London: Macmillan and Co. [pol. wydanie: Antropologia. Wstęp do badania człowieka i cywilizacji, tłum. Aleksandra Bąkowska, Warszawa: Nakład tygodnika „Prawda” 1889].

Życie i prace: Życie i prace Jana Karłowicza (1836–1903). Książka zbiorowa wydana staraniem i nakładem redakcji „Wisły”, Warszawa 1904..




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/et.2024.36.317
Date of publication: 2024-08-09 22:16:38
Date of submission: 2023-11-13 23:58:28


Statistics


Total abstract view - 342
Downloads (from 2020-06-17) - PDF (Język Polski) - 163

Indicators



Refbacks

  • There are currently no refbacks.


Copyright (c) 2024 Maciej Rak

Creative Commons License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.