Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail O gramatycznych i leksykalnych wykładnikach pojęcia liczby w polszczyźnie
Streszczenie w języku polskim
Podstawę opracowania stanowi założenie, że czynności poznawcze człowieka pozostają w ścisłym związku z używanym przez niego językiem naturalnym. Pozwala to stawiać pytania o to, jakie treści pojęciowe zostały ujęzykowione, w jaki sposób, w jakich formach – zakodowane w języku oraz jaka jest tego motywacja.
W artykule przedstawiono ujęzykowione treści pojęcia liczby (jednej z ważniejszych kategorii ludzkiego myślenia) wyrażane środkami gramatycznymi (morfologicznymi, składniowymi i leksykalnymi), które cechuje wysoki stopień konwencjonalności i kategorialności. Elementarne znaczenia liczbowe kodowane w polszczyźnie to ‘jeden’ i ‘więcej niż jeden’ (a w dawnej polszczyźnie także ‘dwa’) odpowiadające pierwszym pojęciom numerycznym zrozumiałym dla człowieka (w aspekcie zarówno historycznym, jak też indywidualnym). Sensy te są wyrażane obligatoryjnie przez wszystkich mówiących tym językiem, ich nośnikiem są odpowiednie morfemy fleksyjne przyjmowane – zgodnie z normą – przez wszystkie odmienne części mowy. Wskazane przeciwstawienie jest też szeroko wyrażane na płaszczyźnie słowotwórczej. Istnieją specjalne morfemy, które pozwalają wyrazić znaczenie pojedynczości przedmiotu (np. grosz-ek) oraz znaczenie zbiorowości przedmiotów (np. pierz-e). Podobnie w przypadku liczby zdarzeń – odpowiednie morfemy mogą eksponować pojedynczość (np. kaszl-ną-ć) albo wielość aktów zdarzenia (np. na-obierać, po-wynosić).
O randze pojęcia liczby w polszczyźnie świadczy istnienie specjalnej kategorii wyrazów – liczebników. Różny stopień precyzji wskazywania liczby, który ujawniają liczebniki tzw. określone (np. trzy, piętnaście) i nieokreślone (np. kilka, dużo, tyle) odpowiada różnicom wiedzy i potrzeb komunikujących się osób. Z kolei zróżnicowanie właściwości odmiany i związanych z tym funkcji składniowych poszczególnych typów liczebników wynika z potrzeby łączenia w zdaniu nazw liczb z nazwami różnych bytów (zarówno rzeczy, jak i zdarzeń), ta zaś jest znakiem postrzegania w aspekcie liczbowym szerokiego spektrum zjawisk rzeczywistości.
Słowa kluczowe
Bibliografia
Arystoteles, 1990, Dzieła wszystkie, t. 1. Kategorie. Hermeneutyka. Analityki pierwsze. Analityki wtóre. Topiki. O dowodach sofistycznych. Przekłady, wstępy i komentarze Kazimierz Leśniak, Warszawa.
Bartmiński Jerzy, 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin (wyd. V w roku 2012).
Bartmiński Jerzy, 2009, Aspects of Cognitive Ethnolinguistics, Londyn (reprinted 2010, wyd. w USA – 2012).
Bogusławski Andrzej, 1966, Semantyczne pojęcie liczebnika i jego morfologia w języku rosyjskim, Wrocław-Warszawa-Kraków.
Bogusławski Andrzej, 1973, Nazwy pospolite przedmiotów konkretnych i niektóre właściwości ich form liczbowych i połączeń z liczebnikiem w języku polskim, [w:] Liczba, ilość, miara, Materiały z konferencji Naukowej w Jadwisinie, 11-13 maja 1972 r., red. Zuzanna Topolińska, Maciej Grochowski, Wrocław, s. 7-35.
Bogusławski Andrzej, 2010, ‘Więcej’ wśród aspektów prymitywu ‘wie, że’, „Linguistica Copernicana” nr 1 (3), s. 23-79.
Derwojedowa Magadalena, 2011, Grupy liczebnikowe we współczesnym języku polskim. Zarys opisu zależnościowego, Warszawa.
Doboszyńska-Markiewicz Katarzyna, 2013, Operatory adnumertywne w języku polskim. Dystrybucja i znaczenia, Warszawa.
EJP – Encyklopedia języka polskiego, III wyd. poprawione i uzupełnione, red. Stanisław Urbańczyk, Marian Kucała, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999 [I wyd. pt. Encyklopedia wiedzy o języku polskim, red. Stanisław Urbańczyk, 1978, II wyd. jako EJP w 1992].
Feleszko Kazimierz, 1980, Funkcje form kategorii liczby w polskiej grupie imiennej, Warszawa.
Forstner Dorothea OSB, 1990, Liczby i figury geometryczne, [w:] Świat symboliki chrześcijańskiej, przekład i opracowanie Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek, Ryszard Turzyński, Warszawa, s. 41--55.
Frankowska Maria, 1983, Czy jeden jest liczebnikiem?, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Filologia Polska” XXII, s. 19-26.
Głaz Adam, Prorok Katarzyna, 2014, Of triangles, trapeziums and ethnolinguists: The linguistic worldview revisited, [w:] From Conceptual Metaphor Theory to Cognitive Ethnolinguistics, red. Marek Kuźniak, Agnieszka Libura, Michał Szawerna, Frankfurt am Main, Berlin, Bern, Bruxelles, New York, Oxford, Wien, s. 207-228.
Gruszczyk-Kolczyńska Edyta, Zielińska Ewa, 1997, Dziecięca matematyka. Edukacja matematyczna w domu, przedszkolu, szkole, Warszawa.
Gruszczyński Włodzimierz, Saloni Zygmunt, 1978, Składnia grup liczebnikowych we współczesnym języku polskim, [w:] Studia gramatyczne II, red. Roman Laskowski, Zuzanna Topolińska, Wrocław, s. 17-42.
Grzegorczykowa Renata, 1993, Kategorie gramatyczne, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 445–458 [II wyd. jako Współczesny język polski, Lublin 2001].
Grzegorczykowa Renata, 1996, Filozoficzne aspekty kategoryzacji, [w:] Językowa kategoryzacja świata, red. Renata Grzegorczykowa, Anna Pajdzińska, Lublin, s. 11-26.
Grzegorczykowa Renata, 1998, Przysłówek, [w:] GWJP-M, t. 2, s. 524-535.
Grzegorczykowa Renata, Puzynina Jadwiga, 1998, Rzeczownik, [w:] GWJP-M, t. 2, s. 389-468.
Grzegorczykowa Renata, Szymanek Bogdan, 1993, Kategorie słowotwórcze w perspektywie kognitywnej, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 459–476 [II wyd. jako Współczesny język polski, Lublin 2001].
GWJP-M – Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. Renata Grzegorczykowa, Roman Laskowski, Henryk Wróbel, wyd. drugie, zmienione, t. 1-2, Warszawa 1998 [I wyd.: 1984].
Habrajska Grażyna, 1992, Semantyka rzeczowników zbiorowych, „Język a Kultura”, t. 8, Podstawy metodologiczne semantyki współczesnej, red. Iwona NowakowskaKempna, Wrocław, s. 201-207.
Habrajska Grażyna, 1995, Collectiva w języku polskim, Łódź.
Ifrah Georges, 1990, Dzieje liczby, czyli historia wielkiego wynalazku, przełożył Stanisław Hartman, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
ISJP Bań – Inny słownik języka polskiego, red. Mirosław Bańko, t. 1--2,Warszawa 2000.
Jadacka Hanna, 2000 [1999], Liczebnik, [hasło w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. Andrzej Markowski, Warszawa, s. 1673-1679.
Kant Immanuel, 2001, Krytyka czystego rozumu. Z oryginału niemieckiego przełożył oraz wstępem i przypisami opatrzył Roman Ingarden, Kęty.
Kardela Henryk, 1990, Ogdena i Richardsa trójkąt uzupełniony, czyli co bada gramatyka kognitywna, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 15–40.
Kowalski Piotr, 1998, Liczba, [w:] tegoż, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa–Wrocław, s. 278-284.
Lakoff George, 2011 [1987], Kobiety, ogień i rzeczy niebezpieczne. Co kategorie mówią nam o umyśle, redakcja naukowa Elżbieta Tabakowska, przekład Magdalena Buchta, Agnieszka Kotarba, Anna Skucińska, Kraków.
Langacker Ronald W., 1987, Foundations of Cognitive Grammar, vol. 1, Theoretical Prerequisites, Stanford.
Langacker Ronald W., 2009 [2008], Gramatyka kognitywna. Wprowadzenie, tłum. Elżbieta Tabakowska, Magdalena Buchta, Henryk Kardela, Wojciech Kubiński, Przemysław Łozowski, Adam Głaz, Joanna Jabłońska-Hood, Hubert Kowalewski, Katarzyna Stadnik, Daria Bębeniec, Justyna Giczela-Pastwa, Kraków.
Laskowski Roman, 1998a, Kategorie morfologiczne języka polskiego – charakterystyka funkcjonalna, [w:] GWJP-M, t. 1, s. 151-224.
Laskowski Roman, 1998b, Liczebnik, [w:] GWJP-M, t. 1, s. 341-351.
Laskowski Roman, 1998c, Zagadnienia ogólne morfologii, [w:] GWJP-M, t. 1, s. 27-86.
Laskowski Roman, 1999, Liczebnik, [hasło w:] EJP, s. 212.
Lurker Manfred, 2011 [1990], Inne znaczenie liczb, [w:] Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, przełożył Ryszard Wojnakowski, Warszawa, s. 201-220.
Mieczkowska Halina, 1996, Liczebniki na co dzień, Kraków.
Milewski Tadeusz, 1967, Językoznawstwo, Warszawa.
Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2007, Koncept liczbowy, [w:] tejże, Wzorce tekstów ustnych w perspektywie etnolingwistycznej, Lublin, s. 332-349.
Nowosad-Bakalarczyk Marta, 2018, Kategoria ilości i jej wykładniki we współczesnej polszczyźnie, Lublin.
Polański Kazimierz, 1999, Gramatykalizacja, [hasło w:] EJP, s. 117.
PSWP Zgół – Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. Halina Zgółkowa, t. 1-50, Poznań 1994--2005.
Rozwadowski Jan Michał, 1960 [1924], Semantyka a gramatyka. Nauka o znaczeniu w obrębie nauki o języku, [w:] tegoż, Wybór pism, t. 3, Językoznawstwo ogólne, Warszawa, s. 138-160.
Rudnik-Karwatowa Zofia, 1991, Kumulativa a distributiva, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 27, s. 197-204.
Rutkowski Paweł, 2003, Neuropsychologiczne uwarunkowania składni liczebników głównych, [w:] Scripta Neophilologica Posnaniensia, t. 5, red. Stanisław Puppel, Poznań, s. 209-233.
Rzepa Teresa, 1986, Orientacja w miarach rzeczy (cech) i zdarzeń, Poznań.
Saloni Zygmunt, 1977, Kategorie gramatyczne liczebników we współczesnym języku polskim, [w:] Studia gramatyczne I, red. Roman Laskowski, Zuzanna Topolińska, Wrocław, 145-173.
Siuciak Mirosława, 2008, Kształtowanie się kategorii gramatycznej liczebnika w języku polskim, Katowice.
SJP Dor – Słownik języka polskiego, red. Witold Doroszewski, t. 1--11, Warszawa 1958-1969.
SJP Sob – Słownik języka polskiego PWN, red. Elżbieta Sobol, wydanie zmienione i zaktualizowane, Warszawa 2011.
Stawnicka Jadwiga, 2009, Studium porównawcze nad kategorią semantyczno-słowotwórczą Aktionsarten w języku rosyjskim i polskim, t. I. Czasowniki z formantami modyfikacyjnymi, Katowice.
Szober Stanisław, 1962 [1923], Gramatyka języka polskiego, wyd. 12, oprac. Witold Doroszewski, Warszawa.
Topolińska Zuzanna, 1977, Wyznaczoność (tj. charakterystyka referencyjna) grupy imiennej w tekście polskim II, „Polonica” III, s. 59-78.
Topolińska Zuzanna, 2017, ‘OSOBA’ – kategoria gramatyczna?, „Rocznik Slawistyczny”, t. LXVI, s. 103-108.
Toporov Vladimir N., 1974, O modelach liczbowych w kulturach archaicznych, przeł. Wincenty Grajewski, „Teksty”, nr 1, s. 167-188.
USJP – Uniwersalny słownik języka polskiego, red. Stanisław Dubisz, t. 1-4, Warszawa 2003.
Wierzbicka Anna, 1988, The Semantics of Grammar (Studies in Language Companion Series 18), Amsterdam/Philadelphia.
Wierzbicka Anna, 1999, Język – umysł – kultura. Wybór prac pod red. Jerzego Bartmińskiego, Warszawa.
Wierzbicka Anna, 2006, Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, tłum. Adam Głaz, Lublin.
Wróbel Henryk, 1998, Czasownik, [w:] GWJP-M, s. 536-583.
Zaron Zofia, 2000, Zbiór jako kategoria semantyczna, „Annales UMCS” Sectio FF, vol. XVIII, s. 311-321.
Zieniukowa Jadwiga, 1992a, Leksemy związane z pojęciem „quantum” a kultura. (Aspekt lingwistyczny), „Z polskich studiów slawistycznych”. Seria 8. Językoznawstwo. Prace na XI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Bratysławie 1993, Warszawa, s. 277-283.
Zieniukowa Jadwiga, 1992b, Problemy morfologii i znaczenia liczebników w językach słowiańskich. Polskie i rosyjskie liczebniki zbiorowe, [w:] Synchroniczne badania porównawcze systemów gramatycznych języków słowiańskich. Zbiór studiów, red. Iryda Grek-Pabisowa, Lew N. Smirnow, Warszawa, s. 83-101.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/et.2018.30.91
Data publikacji: 2018-08-17 07:51:29
Data złożenia artykułu: 2018-05-08 20:31:03
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2018 Marta Nowosad-Bakalarczyk
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.