Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail Językowo-kulturowy obraz słomy w polskiej lingwokulturze. Szkic etnolingwistyczny
Streszczenie w języku polskim
W tradycyjnej kulturze ludowej słoma jest traktowana inaczej niż w kulturze miejskiej, ma pozycję bardziej znaczącą. W ogólnonarodowym imaginarium jest znakiem bylejakości, czegoś nietrwałego, niepewnego, mało wartościowego, podobnie jak plewy czy grochowiny. Słomiany Chochoł z Wesela Stanisława Wyspiańskiego (1900) jest symbolem polskiego narodowego marazmu i bezsilności. Jednak w polskiej kulturze ludowej, opartej na tradycyjnej gospodarce rolnej i uprawie zboża, słoma jest ceniona jako surowiec służący do ocieplania pomieszczeń, do wyrobu wielu użytecznych przedmiotów (jak maty, wycieraczki, koszyki, pojemniki na ziarno, buty, ule, zabawki, ozdoby, tzw. pająki, kapelusze), a jej językowo-kulturowy obraz jest bogaty w konotacje pozytywne. W obrzędach dorocznych i rodzinnych, w przepowiedniach i wróżbach, funkcje słomy zachowują związek z myśleniem magicznym, jest ona traktowana jako medium pośredniczące między tym, co było żywe, i tym, co jest martwe. Jest łączona z płodnością, przyjmuje nawet symbolikę erotyczną. Rekonstrukcja ludowego stereotypu słomy opiera się na zasadach budowy definicji kognitywnej, standardowe motywy są ułożone według faset i zdają sprawę z zastosowań słomy w rytuałach dorocznych i rodzinnych, także w ludowym lecznictwie.
Słowa kluczowe
Bibliografia
Literatura
Apresjan Jurij, 2012, Z warsztatu leksykografa, red. Zofia Zaron, Warszawa.
Bartmiński Jerzy, 1980, Założenia teoretyczne słownika, [w] Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny, Wrocław, s. 7--36.
Bartmiński Jerzy, 1988, Słownik ludowych stereotypów językowych. Założenia ogólne, „Etnolingwistyka” 1, s. 11--34.
Bartmiński Jerzy, 1998, Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem – na przykładzie stereotypu matki, „Język a Kultura” t. 12. Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. Janusz Anusiewicz, Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 63--83.
Bartmiński Jerzy, 2009, Aspects of Cognitive Ethnolinguistics, red. Jörg Zinken, London.
Bartmiński Jerzy, Panasiuk Jolanta, 1993, Stereotypy językowe, [w] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2. Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 363--387.
Chlebda Wojciech, 1993, Frazematyka, [w] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2. Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 327--334.
Cholewa Danuta, 2016, Miś dziś. Zapis audiowizualny a ochrona dziedzictwa niematerialnego, [w] Narracja, obyczaj, wiedza. O zachowaniu niematerialnego dziedzictwa kulturowego, red. Agnieszka Przybyła-Dumin, Chorzów--Lublin--Warszawa, s. 193--203.
Czyżewski Feliks, 2003, Uwagi o polsko-ukraińskim pograniczu kulturowym na przykładzie nazwy kolada, [w] Treści i mechanizmy przenikania kultur na pograniczu polsko-ukraińskim, red. Henryk Bednarski i in., Ryki, s. 107--138.
Grzegorczykowa Renata, 1990, Pojęcie językowego obrazu świata, [w] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 41--49.
Kiersnowski Ryszard, 1990, Niedźwiedzie i ludzie w dawnych i nowszych czasach. Fakty i mity, Warszawa.
Kowalski Piotr, 2007, Kultura magiczna omen, przesąd, znaczenie, Warszawa.
Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2007, Wzorce tekstów ustnych w perspektywie etnolingwistycznej, Lublin.
Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2014, Od separacyjnego do holistycznego opisu językowego obrazu świata. Na marginesie dyskusji nad kształtem artykułów w Leksykonie aksjologicznym Słowian i ich sąsiadów, [w] Wartości w językowokulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 3. Problemy eksplikowania i profilowania pojęć, red. Iwona Bielińska-Gardziel, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Joanna Szadura, Lublin, s. 71--102.
Ogrodowska Barbara, 2004, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa.
Petera Janina, 1986, Obrzędy i zwyczaje w okresie Bożego Narodzenia, [w] Kolędowanie na Lubelszczyźnie, red. Jerzy Bartmiński, Czesław Hernas, Wrocław, s. 14--45.
Smyk Katarzyna, 2009, Choinka w kulturze polskiej. Symbolika drzewka i ozdób, Kraków.
Tokarski Ryszard, 1993, Słownictwo jako interpretacja świata, [w] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2. Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 335--362.
Tymochowicz Mariola, Słoma w kulturze tradycyjnej i współczesnej, 2017 (w druku).
Wierzbicka Anna, 1993, Nazwy zwierząt, [w] O definicjach i definiowaniu, red. Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, s. 251--267.
Źródła
Ad Złote – Złote ziarna. Antologia współczesnej poezji ludowej ziemi zamojskiej, zebrał, oprac. i posłowiem opatrzył Jan Adamowski, Lublin 1985.
Bart PANLub – Lubelskie, t. 4. serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, red. Jerzy Bartmiński, cz. 1. Pieśni i obrzędy doroczne, cz. 2. Pieśni i obrzędy rodzinne, cz. 3. Pieśni i teksty sytuacyjne, cz. 4. Pieśni powszechne, cz. 5. Pieśni stanowe i zawodowe, cz. 6. Muzyka instrumentalna. Instrumentarium -- wykonawcy -- repertuar, Lublin 2011.
Baz Tatr – Bazińska Barbara, Wierzenia i praktyki magiczne pasterzy w Tatrach Polskich, [w] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, red. Włodzimierz Antoniewicz, t. 7, Życie i folklor pasterzy Tatr Polskich i Podhala, Wrocław 1967, s. 65--227.
Bieg Koleb – Biegeleisen Henryk, U kolebki. Przed ołtarzem. Nad mogiłą, Lwów 1929.
Bieg Lecz – Biegeleisen Henryk, Lecznictwo ludu polskiego, Kraków 1929.
Bieg Śmier – Biegeleisen Henryk, Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego. Z 14 rycinami w tekście, Warszawa [1930].
Biel Kasz – Bielawski Ludwik, Mioduchowska Aurelia, Kaszuby. Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, cz. 1 Pieśni obrzędowe, cz. 2 Pieśni powszechne, cz. 3 Pieśni powszechne i zawodowe, Warszawa 1998.
Byst Kul – Bystroń Jan Stanisław, Kultura ludowa, Warszawa 1947.
Chęt Życie – Chętnik Adam, Życie puszczańskie Kurpiów, Warszawa 1971.
Cisz Sławk – Ciszewski Stanisław, Lud okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, Kraków 1887.
Dej Kiel – Dejna Karol, Słownictwo ludowe z terenów województwa kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Językowej. Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, t. 20--31.
De Vries Dic – De Vries Ad, Dictionary of Symbols and Imagery, wyd. 2, Amsterdam--London 1976.
Drab Podl – Drabik Wanda, Obrzędy Podlasia. Rozprawa doktorska, Kraków 1992 [mps].
Dwor Maz – Dworakowski Stanisław, Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, cz.1 Zwyczaje doroczne i gospodarskie, Białystok 1964.
Dwor WMaz – Dworakowski Stanisław, Zwyczaje rodzinne w powiecie wysokomazowieckim, Warszawa 1935.
Fran Kal – Frankowski Eugeniusz, Kalendarz obrzędowy ludu polskiego, Warszawa 1928.
Gier Szczod – Gierała Zenon, Szczodraki, kusaki, lany poniedziałek... Rok obrzędowy w zwyczajach i podaniach ludowych, Warszawa 1989.
Goł Lud – Gołębiowski Łukasz, Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, Warszawa 1983, [wyd. fotooffsetowe z 1830 r.].
Hens Wiedz – Henslowa Maria, Wiedza ludowa o bożym drzewku, bylicy i piołunie, „Slavia Antiqua” 1972, nr 19, s. 81--168.
Her Kal – Hernas Czesław, W kalinowym lesie, t. 2, Antologia polskiej pieśni ludowej ze zbiorów polskich XVIII w., Warszawa 1965.
Jastrz Lecz – Jastrzębski Józef, Lecznictwo ludowe w Załęczu Wielkim, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna”, 1961, s. 135--164.
Jaw Dąbr – Jaworczak Aleksander, Wieś Dąbrówki powiat Łańcut. Z XII tablicami i 15 rycinami, Lwów 1936.
K – Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie
K 3 Kuj– T. 3 Kujawy, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya III…, 1867].
K 4 Kuj – T. 4 Kujawy, cz. 2. 1962, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya IV…, 1867].
K 7 Krak – T. 7 Krakowskie, cz. 3, 1962, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya VII…, 1874].
K 9 Poz – T. 9 W. Ks. Poznańskie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya IX…, 1875].
K 10 Poz– T. 10 W. Ks. Poznańskie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya X…, 1876].
K 11 Poz – T. 11 W. Ks. Poznańskie, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya XI…, 1877].
K 17 Lub – T. 17 Lubelskie, cz. 2, 1962, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya XVII…, 1884].
K 18 Kiel – T. 18 Kieleckie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya XVIII…, 1885].
K 19 Kiel – T. 19 Kieleckie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya XIX…, 1886].
K 22 Łęcz – T. 22 Łęczyckie, 1964, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya XXII…, 1889].
K 24 Maz – T. 24 Mazowsze, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z Mazowsze. Obraz etnograficzny skreślił…, t. 1 Mazowsze polne, 1885].
K 27 Maz – T. 27 Mazowsze, cz. 4, 1964, [wyd. fotoofset. z Mazowsze. Obraz…, t. 4 Mazowsze stare. Mazury. Kurpie, 1888].
K 43 Śl – T. 43 Śląsk, z rękopisów oprac. Jan Szajbel i Bogusław Linette, red. Agata Skrukwa, Elżbieta Krzyżaniak, 1965.
K 51 Sa-Kr – T. 51 Sanockie – Krośnieńskie, cz. 3, z rękopisów oprac. Tadeusz Skulina, red. Agata Skrukwa, 1973.
K 71 San – T. 71 Sandomierskie, suplement do tomu 2, Poznań 2001.
K 73 Krak 1 – T. 73I Krakowskie, suplement do tomów 5--8, Poznań 2005.
Karł SJP – Karłowicz Jan, Kryński Adam, Niedźwiedzki Władysław, Słownik języka polskiego, t. 1--8, Warszawa, 1952--1953, wyd. fotooffsetowe z lat 1900--1927.
Karw Dobrz – Karwicka Teresa, Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej, Warszawa 1979.
Kąś SGO – Kąś Józef, Słownik gwary orawskiej, t. 1--2, Kraków 2011.
Kąś Podh – Kąś Józef, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, Bukowina Tatrzańska-Nowy Sącz, t. 1--2 2015, t. 3 2016.
Kom PAE – Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 5 Zwyczaje, obrzędy i wierzenia pogrzebowe, red. Zygmunt Kłodnicki, Wrocław 1999.
Kot Las – Kotula Franciszek, Folklor słowny osobliwy Lasowiaków, Rzeszowiaków i Podgórzan, Lublin 1969.
Kot San – Kotula Franciszek, Z Sandomierskiej Puszczy. (Gawędy kulturalno-obyczajowe), Kraków 1962.
Kot Urok – Kotula Franciszek, Przeciw urokom. Wierzenia i obrzędy u Podgórzan, Rzeszowiaków, Lasowiaków, Warszawa 1989.
Krzyż Kuj – Krzyżaniak Barbara, Pawlak Aleksander, Lisakowski Jarosław, Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, t. 1, Kujawy, cz. 1 Teksty, Kraków 1974.
Kuk Kasz – Kukier Ryszard, Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej, Gdynia 1968.
Kul Kosz – Stare i nowe w kulturze wsi koszalińskiej, red. Józef Burszta, Poznań 1964.
Kul MiW – Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków, red. Józef Burszta, Wrocław 1976.
Kul Wiel – Kultura ludowa Wielkopolski, red. Józef Burszta, Poznań, t. 1 1960, t. 2 1964, t. 3 1967.
LL – „Literatura Ludowa”, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, 1957--.
Lor Kasz – Lorentz Fryderyk, Fischer Adam, Lehr-Spławiński Tadeusz, Kaszubi. Kultura ludowa i język, Toruń 1934.
Lud – „Lud. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego”, Lwów--Wrocław, 1895--.
Łęga Malb – Łęga Władysław, Ziemia Malborska. Kultura ludowa, Toruń 1933.
ŁSE – „Łódzkie Studia Etnograficzne”, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, od 1959--.
MAAE – „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. I--XIV, 1896--1919.
Mal Krz – Malicki Leszek, Sujka Antoni, Dawne zwyczaje w gospodarce rolniczej okolic Krzczonowa, [w] „Rocznik Muzeum Wsi Lubelskiej”, Lublin 1981, t. 4, s. 55--71.
Miod Pas – Pastorałki i kolędy z melodyjami, czyli piosnki wesołe ludu w czasie Świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane, zebrał Michał Marcin Mioduszewski, Kraków 1843.
Nad Kasz – Nadmorski [Józef Łęgowski], Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje, przesądy, podania, zagadki i pieśni ludowe w północnej części Prus Zachodnich, Poznań 1892.
Nieb Pol – Niebrzegowska Stanisława, Polski sennik ludowy, Lublin 1996.
Nieb Przes – Niebrzegowska Stanisława, Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych, Lublin 2000.
Niew Prow – Niewiadomski Donat, Prowadź nas w jasność. Antologia ludowej liryki religijnej, Lublin 1994.
NKPP – Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, w oparciu o dzieło Samuela Adalberga opracował Zespół Redakcyjny pod kierunkiem Juliana Krzyżanowskiego, Warszawa, t. 1 1969, t. 2 1970, t. 3 1972, t. 4 1978.
Or L – „Orli Lot”. Organ kół krajoznawczych młodzieży Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, R. I-XXIV, 1920--1950.
Paj Koc – Pająkowska-Kensik Maria, Mały słownik kociewski, wyd. 2 rozszerz. i uzup., Tczew 2001.
Pal Zer – Paluch Adam, „Zerwij ziele z dziewięciu miedz…” Ziołolecznictwo ludowe w Polsce w XIX i początku XX wieku, Wrocław 1989.
Pelc SGLub – Pelcowa Halina, Słownik gwar Lubelszczyzny, t. I. Rolnictwo – Narzędzia rolnicze. Prace polowe. Zbiór i obróbka zbóż, Lublin 2012; t. II. Rolnictwo – Transport wiejski. Rośliny okopowe i paszowe. Gleby i rodzaje pól. Uprawa lnu i konopi. Zbiór siana, Lublin 2014.
Peł Dem – Pełka Leonard, Polska demonologia ludowa, Warszawa 1987.
Pęk Biłg – Pękalski Michał, Materiały do magii, przesądów i wróżb w Biłgorajskim, „Studia i Materiały Lubelskie. Etnografia 2”, 1967, s. 233--240.
Plesz Międz – Pleszczyński Adolf, Bojarzy międzyrzeccy. Studium etnograficzne, Warszawa 1892.
Pod SGŚ – Podgórscy Adam i Barbara, Słownik gwar śląskich, Katowice 2008.
Pol Rud – Polaczek Stanisław, Wieś Rudawa. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, obrzędy, piosnki, powiastki i zagadki, Warszawa 1892.
Pośp Śląsk – Pośpiech Jerzy, Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku, Opole 1987.
PSL – „Polska Sztuka Ludowa”, od 1947--.
Rak Podh – Rak Maciej, Materiały do etnografii Podhala, Kraków 2016.
Rog Śląsk – Roger Juliusz, Pieśni ludu polskiego w Górnym Szląsku, Opole 1976.
Sad Podh – Pieśni Podhala. Antologia, red. Jan Sadownik, Kraków 1971.
SCiesz – Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego, pod red. Jadwigi Wronicz, Wisła-Ustroń 1995.
Sew Podł – Seweryn Tadeusz, Podłaźniki, Kraków 1932.
Sim Wierz – Simonides Dorota, Wierzenia i zachowania przesądne, [w] Folklor Górnego Śląska, red. Dorota Simonides, Katowice 1989, s. 225--301.
Slav Tol – Slavjanskie drevnosti. Ètnolingvističeskij slovar’, red. N[ikita] I. Tolstoj, Moskva, t. 1 (A--G) 1995, t. 2 (D--K) 1999, t. 3 (K--P) 2004, t. 4 (P--S) 2009, t. 5 (S--Ja) 2012.
Stel Pom – Stelmachowska Bożena, Rok obrzędowy na Pomorzu, Toruń 1933.
Sych SGKasz – Sychta Bernard, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1--7, Wrocław 1967--1976.
Szcz Ant – Szczawiej Jan, Antologia współczesnej poezji ludowej, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 1972.
Szyf MiW – Szyfer Anna, Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków, wyd. 2 poszerzone, Olsztyn 1975.
TN – zob. Materiały terenowe (Po skrócie TN podano miejscowość i rok nagrania).
Udz Biec – Udziela Seweryn (red.), Ziemia biecka. Lud polski w powiatach gorlickim i grzybowskim, Nowy Sącz 1994.
Udz Krak – Udziela Seweryn, Krakowiacy, Kraków 1924.
Udz Med – Udziela Marian, Medycyna i przesądy lecznicze ludu polskiego. Przyczynek do etnografii polskiej, Kraków 1891.
Wes Śląsk – Wesołowska Henryka, Tradycyjne elementy obrzędowości święta Godów, [w] Wieś dolnośląska, red. Adolf Nasz, Wrocław 1970, s. 197--232.
Wiet SPog – Wietrzyk Aleksander, Słownik gwary Pogórzan, Gorlice 2011.
Wisła – „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny”, t. 1--21, 1887--1916.
Wit Baj – Witkoś Stanisław, Bajdy i Moderówka, Poznań 1977.
Wört Hoff – Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens, herausgegeben unter besonderer Mitwirkung von E. Hoffmann-Krayer und Mitarbeit zahlreicher Fachgenossen von Hanns Bächtold-Stäubli, Berlin und Leipzig, bd. 1 1927, bd. 2 1929--1930, bd. 3 1930--1931, bd. 4 1931--1932, bd. 5 1932--1933, bd. 6 1934--1935, bd. 7 1935--1936, bd. 8 1936--1937, bd. 9 1938--1941, bd. 10 1942.
ZWAK – „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej wydawany staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności”, t. I--XVIII, 1877--1895.
Żajw Ukr – Żajvoronok Vitalij, Znaki ukrajins’koji etnokul’turi. Slownik–dovidnik, Kijiv 2006.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/et.2017.29.111
Data publikacji: 2017-11-03 08:26:34
Data złożenia artykułu: 2017-04-04 13:45:05
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2017 Agata Bielak, Jerzy Bartmiński
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.