Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail Polska bieda w perspektywie etymologicznej, historycznojęzykowej i dialektologicznej
Streszczenie w języku polskim
Autorka prezentuje ustalenia etymologiczne i historycznojęzykowe odnoszące się do pojęcia bieda w języku polskim. Analiza diachroniczna pozwala obserwować ewolucję pojęcia. W artykule przywołano najważniejsze spostrzeżenia dotyczące roli etymologii w badaniach semantycznych, zwłaszcza w rekonstrukcji językowego obrazu pojęć na gruncie etnolingwistyki kognitywnej. W części analitycznej autorka omawia kolejno dane zaczerpnięte ze słowników etymologicznych, polszczyzny historycznej oraz gwarowej. Analiza dotyczy dwóch form leksemu: bieda i biada, które w języku polskim podlegały substytucji. Ogólnie rozwój znaczeniowy pojęcia przebiegał w trzech etapach i obejmował znaczenia takie, jak: 1. ‘przymus, konieczność’; 2. ‘nieszczęście, niedola, cierpienie’; 3. ‘ubóstwo, nędza’. „Materialno-niematerialny” charakter biedy jest właściwie odbiciem etymologicznego znaczenia wyrazu i jego historycznego rozwoju, w którym kolejne ogniwa nie ustępowały miejsca nowym, ale przyłączały je. Uwzględnienie rozwoju znaczeniowego w rekonstrukcji językowego obrazu biedy pozwala na stwierdzenie, że w strukturze pojęcia łączą się dwa aspekty: materialno-bytowy oraz psychospołeczny. Komponenty semantyczne, jakie możemy wskazać w złożonej strukturze pojęcia bieda, to przede wszystkim: materialny brak i wiążąca się z nim potrzeba / konieczność jego zaspokojenia; nieszczęście, trud, kłopoty; walka, zmaganie się z trudnościami; groźba kary; niska wartość kogoś lub czegoś, niewystarczająca ilość lub słaba jakość czegoś; to, co groźne, niebezpieczne, wrogie człowiekowi. Bieda jest pojęciem, które z łatwością może rozszerzać swoje znaczenie o sensy metaforyczne, co najłatwiej obserwować w dialektach. Jako eufemizm pozwala unikać wyrazów obłożonych tabu językowym.
Słowa kluczowe
Pełny tekst:
PDFBibliografia
Anusiewicz Janusz, Dąbrowska Anna, Michael Fleischer, 2000, Językowy obraz świata i kultura. Projekt koncepcji badawczej, [w:] Język a kultura, t. 13: Językowy obraz świata i kultury, red. Janusz Anusiewicz, s. 11-44.
Bartmiński Jerzy, 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin.
Bartmiński Jerzy, 2013, Rola etymologii w rekonstrukcji językowego obrazu świata, „LingVaria” 2 (16), s. 233–245.
Brzozowska Małgorzata, 1999, Etymologia w językoznawstwie, [w:] W zwierciadle języka i kultury, red. Jan Adamowski, Stanisława Niebrzegowska, Lublin, s. 356–365.
Brzozowska Małgorzata, 2000, Etymologia a konotacja wybranych nazw kamieni, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 12, s. 265–278.
Brzozowska Małgorzata, 2009, Etymologia a konotacja słowa. Studia semantyczne, Lublin.
Dejna Karol, 1962, Wyrównania oboczności 'o: 'e oraz 'a: 'e w gwarach polskich, „Język Polski” XLII, z. 3, s. 188–191.
Dyoniziak Jolanta, 2005, Pojęcie biedy w języku polskim, francuskim, angielskim, „Studia Romanica Posnaniensia”, vol. 32, s. 23–32.
Dźwigoł Renata, 2004, Polskie ludowe słownictwo mitologiczne, Kraków.
Grzegorczykowa Renata, 1990, Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 41–49.
Gumowska Ilona, 2016a, Bieda – wieloaspektowość konceptu w potocznych relacjach gwarowych w języku polskim, „Slavica” XLV, s. 44–55.
Gumowska Ilona, 2016b, Językowy obraz biedy w związkach frazeologicznych i paremiach o charakterze gwarowym, [w:] Słowiańska frazeologia gwarowa, red. Maciej Rak, Kazimierz Sikora, Kraków, s. 267–277.
Jakubowicz Mariola, 1999, Badania etymologiczne w rekonstrukcji językowego obrazu świata, [w:] Przeszłość w językowym obrazie świata, red. Anna Pajdzińska, Piotr Krzyżanowski, Lublin, s. 117–128.
Jakubowicz Mariola, 2003, Motywacja semantyczna wybranych nazw wartości – poszukiwania etymologiczne, [w:] Język w kręgu wartości, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 171–185.
Jakubowicz Mariola, 2012, Badania etnolingwistyczne a etymologia, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 24, s. 173–181.
Jakubowicz Mariola, 2015, Co możemy wyczytać ze struktury słowa? Poszukiwania przy okazji badań diachronicznych, [w:] Język a kultura”, t. 25: Struktura słowa a interpretacja świata, red. Małgorzata Misiak, Jan Kamieniecki, s. 11–20.
Jankowiak Lucyna, 1997, Prasłowiańskie dziedzictwo leksykalne we współczesnej polszczyźnie ogólnej, Warszawa.
Krawczyk-Tyrpa Anna, 2001, Tabu w dialektach polskich, Bydgoszcz.
Lehr-Spławiński Tadeusz, 1954, Rozprawy i szkice z dziejów kultury Słowian, Warszawa.
Marmuszewski Stanisław, 2003, Potoczna percepcja biedy i bogactwa a rozwój kapitalizmu, [w:] Bieda i bogactwo w polskiej kulturze i świadomości, red. Grażyna Skąpska, Kraków, s. 95–129.
Mazurkiewicz Małgorzata, 1988, Etymologia a konotacja semantyczna, [w:] Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 99–112.
Młynarczyk Ewa, 2015, Polski obraz biedy utrwalony w języku i w kulturze, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 27, s. 147–165. DOI: 10.17951/et.2015.27.147.
Młynarczyk Ewa, 2016, Językowy obraz pożywienia ludności wiejskiej w sytuacjach niedostatku materialnego (na przykładzie wybranych frazemów), [w:] Słowiańska frazeologia gwarowa, red. Maciej Rak, Kazimierz Sikora, Kraków, s. 253–266.
Młynarczyk Ewa, 2018, Bieda w potocznej komunikacji językowej Polaków, [w:] Kultura komunikacji językowej, V, Kultura komunikacji potocznej w językach słowiańskich, red. Anna Piotrowicz, Małgorzata Witaszek-Samborska, Krzysztof Skibski, Poznań, s. 221–230.
Podgórska Barbara, Podgórski Adam, 2005, Wielka księga demonów polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej, Katowice.
Popowska-Taborska Hanna, 2012, Rola etymologii w kształtowaniu językowego obrazu świata, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 24, s. 155–171.
Puzynina Jadwiga, 1997, Słowo – wartość – kultura, Lublin.
Rak Maciej, 2015, Kulturemy podhalańskie, Kraków.
Rospond Stanisław, 1964, Uboże – duszyczki zmarłych przodków, „Język Polski” XLIV, z. 5, s. 274–276.
Siatkowska Ewa, 2014, O polskim chudym i czeskim chudým z punktu widzenia semantyki i aksjologii, „Rocznik Slawistyczny” LXIII, s. 99–111.
Siatkowski Janusz, 1970, Bohemizmy fonetyczne w języku polskim. Cz. 2: Formy beznosówkowe, formy nieprzegłoszone, Wrocław.
Skąpska Grażyna (red.), 2003, Bieda i bogactwo w polskiej kulturze i świadomości, Kraków.
Stomma Ludwik, 1986, Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku, Warszawa.
Tarkowska Elżbieta (red.), 2000, Zrozumieć biednego. O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, Warszawa.
Tarkowska Elżbieta (red.), 2013, Dyskurs ubóstwa i wykluczenia społecznego, Warszawa.
Taszycki Witold, 1939, Nazwy miejscowe kulturalne, „Język Polski” XXIV, z. 1, s. 1–5.
Wojtyła-Świerzowska Maria, 1998, Kognitywizm w etymologii, „Rocznik Slawistyczny” LI, s. 17–31.
Źródła, wykaz skrótów
AGM – Horodyska-Gadkowska Halina, Strzyżewska-Zaremba Alina, Kowalska Anna, 1971–1992, Atlas gwar mazowieckich, t. 1–10, Wrocław–Warszawa–Kraków.
AJPP – Małecki Mieczysław, Nitsch Kazimierz, 1934, Atlas językowy polskiego Podkarpacia, cz. 1–2, Kraków.
Dej SLKŁ – Dejna Karol, 1974–1985, Słownictwo ludowe z terenu województw kieleckiego i łódzkiego, „Rozpraw Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”: 1974, XX, s. 189–277 (A–B); 1975, XXI, s. 135–290 (C–D); 1976, XXII, s. 135–268 (E–J); 1977, XXIII, s. 147–290 (K); 1978, XXIV, s. 149–274 (L–M); 1979, XXV, s. 123–276 (N–Ó); 1980, XXVI, s. 117–257 (P–Por); 1981, XXVII, s. 129–281 (Pos–R); 1982, XXVIII, s. 119–261 (S–Sy); 1983, XXIX, s. 83–233 (Sz–U); 1984, XXX, s. 91–213 (W); 1985, XXXI, s. 143–265 (Z–Ż).
EJP – Urbańczyk Stanisław (red.), 1991, Encyklopedia języka polskiego, Wrocław.
EPO – Orgelbrand Samuel, 1898, Encyklopedia powszechna z ilustracjami i mapami, Warszawa. Dostęp: http://cybra.lodz.pl/dlibra/docmetadata?id=1197&from=publication.
ESJP XVII–XVIII – Elektroniczny słownik języka polskiego XVII 1. połowy XVIII wieku, oprac. zespół Pracowni Historii Języka Polskiego XVII/XVIII w. pod kierunkiem Włodzimierza Gruszczyńskiego, IJP PAN, 2004–, A–. Dostęp http://sxvii.pl.
ESJP Bańk – Bańkowski Andrzej, 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa.
Kąś ILGKP – Kąś Józef, 2015–2019, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej: 2015, t. 1 (A–B); 2015, t. 2 (C–Do); 2016, t. 3 (Dó–Gr); 2017, t. 4 (Gu–Kol); 2017, t. 5 (Koł–Mad); 2018, t. 6 (Maf–Nie); 2018, t. 7 (Nif–Pap); 2018, t. 8 (Par–Pou); 2019, t. 9 (Pow–Sce), t. 10 (Sch–Śró), Bukowina Tatrzańska–Nowy Sącz.
Kąś SGO – Kąś Józef, 2011, Słownik gwary orawskiej, t. 1–2, Kraków.
NMP – Rymut Kazimierz, Czopek-Kopciuch Barbara (red.), 1996–2017, Nazwy miejscowe Polski, t. 1–14, Kraków.
Pelc SGL – Pelcowa Halina, 2012–2019, Słownik gwar Lubelszczyzny: t. 1. Rolnictwo: Narzędzia rolnicze, prace polowe, zbiór i obróbka zbóż, Lublin 2012; t. 2. Rolnictwo: Transport wiejski, rośliny okopowe i paszowe, gleby i rodzaje pól, uprawa lnu i konopi, zbiór siana, Lublin 2014; t. 3. Świat zwierząt, Lublin 2015; t. 4. Sad i ogród warzywny, budownictwo i przestrzeń podwórza, Lublin 2016; t. 5. Świat roślin, Lublin 2017; t. 6. Pokarmy, Lublin 2019.
SEJP Bor – Boryś Wiesław, 2010, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
SEJP Brüc – Brückner Aleksander, 1998 (wyd. I 1927), Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.
SEJP Sław – Sławski Franciszek, 1952–1982, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5, Kraków.
SGOWM – Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, 1987–2014: t. 1 (A–Ć), red. Zofia Stamirowska, 1987; t. 2 (D–G), red. Zofia Stamirowska, 1991; t. 3 (H–K), red. Zofia Stamirowska, Henryka Perzowa, 1993; t. 4 (L–N), red. Henryka Perzowa, Danuta Kołodziejczykowa, 2002; t. 5 (O–Ó), red. Henryka Perzowa, Danuta Kołodziejczykowa, 2006; t. 6 (Pa–Pó), red. Danuta Kołodziejczykowa, Katarzyna Sobolewska, 2014; Warszawa–Kraków.
SGP Kar – Karłowicz Jan, 1900–1911, Słownik gwar polskich, t. 1–6, Kraków.
SGP PAN – Słownik gwar polskich, 1977–2018, opr. przez Zakład Dialektologii Polskiej IJP PAN w Krakowie pod kier. Mieczysława Karasia (Źródła i t. I), Jerzego Reichana i Stanisława Urbańczyka (t. II–IV), Joanny Okoniowej i Jerzego Reichana (t. V–VI), Joanny Okoniowej (t. VII–IX, z. 1), Renaty Kucharzyk (t. IX, z. 2–t. X, z. 1), Kraków.
SL – Linde Samuel B., 1854–1860, Słownik języka polskiego, (wyd. II), wyd. fototypiczne edycji lwowskiej z 1994, Warszawa.
SPXVI – Mayenowa Maria R., Pepłowski Franciszek i in. (red.), 1966–2019, Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1–37: t. 2 (Bańczysty–Butynkować się), 1967; t. 25 (Po–Podnożny), 1997; t. 33 (Przy–Przypytywać się), 2009, Wrocław–Warszawa.
SPsł – Sławski Franciszek (red.), 1974–2001, Słownik prasłowiański, t. 1–8, Wrocław.
SSiSL – Słownik stereotypów i symboli ludowych. Koncepcja całości i redakcja: Jerzy Bartmiński, zastępca redaktora Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, t. 1, Kosmos, cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996; cz. 2: Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999; cz. 3: Meteorologia, Lublin 2012; cz. 4: Świat, światło, metale, Lublin 2012; t. 2, Rośliny, cz. 1: Zboża, Lublin 2017; cz. 2: Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe, Lublin 2018; cz. 3: Kwiaty, Lublin 2019; cz. 4: Zioła, Lublin 2019.
SStp – Urbańczyk Stanisław (red.), 1953–2002, Słownik staropolski, 1953–2002, t. 1–11, Kraków.
SW – Karłowicz Jan, Kryński Adam, Niedźwiedzki Władysław, 1900–1927, Słownik języka polskiego, t. 1–8, (wyd. z 1952–1953, reprint), Warszawa.
SWil – Zdanowicz Aleksander i in. (red.), 1861, Słownik języka polskiego, Wilno (edycja elektroniczna Słownika wileńskiego, www.eswil.ijp.pan.pl/).
Sych SGK – Sychta Bernard, 1967–1976, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1–7, Wrocław–Warszawa–Kraków.
USJP – Dubisz Stanisław (red.), 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–4, Warszawa.
WSEHJP – Długosz-Kurczabowa Krystyna, 2008, Wielki słownik etymologicznohistoryczny języka polskiego, Warszawa.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/et.2020.32.51
Data publikacji: 2020-12-08 11:10:12
Data złożenia artykułu: 2020-01-18 11:53:37
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2020 Ilona Gumowska-Grochot
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.