Geomorfologiczny zapis transformacji den dolin rzek wyżynnych w warunkach różnicowanego natężenia erozji wąwozowej na przykładzie roztoczańskiej doliny Wieprza

Waldemar Kociuba

Streszczenie w języku polskim


W artykule przedstawiono transformacje dna roztoczańskiego odcinka doliny Wieprza, determinowane czynnikami naturalnymi oraz antropogenicznymi, które miały miejsce w ciągu kilku ostatnich tysiącleci. W rekonstrukcji rozwoju wykorzystano metody fotointerpretacyjne i kartowanie geomorfologiczno-geologiczne. Datowanie wieku pobranych prób osadów organogenicznych (torfy, namuły torfiaste) pozwoliło na odniesienie rejestrowanych zdarzeń do okresów zróżnicowanej antropopresji na obszarze zlewni i jej skutków. Okresy zróżnicowanej antropopresji skutkowały intensywnymi przekształcaniami form dna i zboczy doliny, odzwierciedlonymi zróżnicowaniem osadów powodziowych w profilu pionowym. Ich miąższość i litologia stanowi czytelny zapis transformacji pod wpływem czynników naturalnych – np. okresowego uwilgotnienia klimatu oraz antropogenicznych – np. intensywności oraz sposobu zagospodarowania dna i zboczy doliny. Starsze poziomy stożków napływowych odpowiadają okresom intensywnej deforestacji obszaru zlewni, zaś młodsze – zmianom sposobu zagospodarowania i wprowadzaniem upraw okopowych. Zmiany w litologii osadów równi zalewowej świadczą o okresowym uaktywnianiu procesów erozyjnych warunkowanych czynnikami naturalnymi (klimat), ale uruchomionych w wyniku zmian w sposobie i strukturze użytkowania. Z kolei obniżenie antropopresji w środowisku dolinnym na obszarze dorzecza skutkuje szybką renaturyzacją środowiska zlewni den dolinnych.

Pełny tekst:

PDF

Bibliografia


Brown A., G., 2009: Colluvial and alluvial response to land use change in Midland England: An integrated geoarchaeological approach. Geomorphology, 108, 1–2, 92–106.

Bork H.-R., 1989: Soil erosion during the past millennium in Central Europe and its significance within the geomorphodynamics of the Holocene. In: F. Ahnert (ed.), Landforms and Landform Evolution in West Germany. Catena Supplement, 15, 121–132.

Dearing J.A., Jones R.T. 2003: Coupling temporal and spatial dimensions of global sediment flux through lake and marine sediment records. Global and Planetary Change, 39, 1–2: 147–168.

Dotterweich M., Rodzik J., Zgłobicki W, Schmitt A., Schmidtchen G., Bork H-R., 2012: High resolution gully erosion and sedimentation processes, and land use changes since the Bronze Age and future trajectories in the Kazimierz Dolny area (Nałęczów Plateau, SE Poland). Catena, 95, 50–62.

Dobrowolska M. 1961: Przemiany środowiska geograficznego Polski do XV wieku. PWN, Warszawa, 1–172.

Froehlich W. 1982: Mechanizm transportu fluwialnego i dostawy zwietrzelin do koryta w górskiej zlewni fliszowej. Prace Geogr. IGiPZ PAN, 143, 144.

Gregory K.J., Walling D.E., 1973: Drainage Basin Form and Process. Arnold, London, 1–456.

Gurba J., 1961: Neolityczne osadnictwo na obszarach lessowych Wyżyny Lubelskiej. Annales UMCS, B 15, 215–232.

Klimek K. 1987: Man’s impact on fluvial processes in the Polish Western Carpathians. Geogr. Ann., A, 69 (1), 221–226.

Klimek K. 1988: An early antropogenic alluviation in the Subcarpathian Oświęcim Basin. Poland. Bull. Acad. Pol. Sci., Earth Ser., 36, 159–169.

Kociuba W., Brzezińska-Wójcik T., 2002: Zarys paleogeografii roztoczańskiego odcinka doliny Wieprza (SE Polska) w czwartorzędzie. Annales UMCS, B, LIV, 5 (1999), 49–82.

Kociuba W., 2002: Współczesny rozwój dna doliny górnego Wieprza. Maszynopis pracy doktorskiej, Arch. Biblioteki Głównej UMCS, Lublin, 243.

Kociuba W., Świeca A., Brzezińska-Wójcik T., 2003: Dynamika transportu fluwialnego w zlewni górnego Wieprza w skrajnych warunkach hydrologicznych. In: M. Śmigielska, J. Słodczyk (eds.) Geograficzne aspekty globalizacji i integracji europejskiej. Opole, 57–63.

Kociuba W., Superson J., 2004: Ewolucja roztoczańskiego odcinka doliny Wieprza. In: R. Dobrowolski, S. Terpiłowski (eds.) Stan i zmiany środowiska geograficznego wybranych regionów wschodniej Polski. Wyd. UMCS, Lublin, 97–104.

Kociuba W., 2006: Changes in the Wieprz River channel pattern in Guciów as an indicator of anthropogenization and renaturalisation of valley environment. E. Skowronek, W. Wołoszyn, T. Speck, K. M. Born (eds.) Cultural Landscapes of the Lublin Upland and Roztocze. Kartpol s.c., Lublin, 179–183.

Kociuba W., 2007: Zmiany krajobrazów dolin rzecznych w warunkach zróżnicowanej antropopresji na przykładzie roztoczańskiej doliny Wieprza. In: U. Myga-Piątek (ed.), Doliny rzeczne. Przyroda-Krajobraz-Człowiek. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 7, Sosnowiec, 342–350.

Kostrzewski A., Mazurek M., Zwoliński Z. 1994. Dynamika transportu fluwialnego jako odbicie funkcjonowania systemu zlewni. Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Poznań, 165.

Kostrzewski A., Szpikowski J. (ed.) 2003. Funkcjonowanie geosystemów zlewni rzecznych. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 1–387.

Krzemień K. (ed.) 1999. River channels – pattern, structure and dynamics. Prace Geograficzne, Instytut Geografii UJ, 104, 1–144.

Lamb H., H. 1984: Climate of the last thousend years: natural climatic fluctuations and change. In: H. Flohn and R. Frantechi (eds.), The climate of Europe: past, present and future. Dordrecht, 25–64.

Lamb H., H. 1984a: Some studies of the Little Ice Age of recent centuries and its great storms. In: N. A. Mörner, W. Karlén (eds.), Climatic Changes on a Yearly to Millenal Basis, 309–329.

Meybeck M., Laroche L., Dürr H. H., Syvitski J. P. M. 2003: Global variability of daily total suspended solids and their fluxes in rivers. Global and Planetary Change, 39, 1–2, 65–93. Maksiak 1966: Osady holoceńskie doliny Wieprza między Krasnymstawem a Dorohuczą. Przegl. Geol., 14, 2, 81–83.

Michno A., 2004: Wpływ działalności człowieka w okresie neolitu na wykształcenie osadów dna doliny i pokryw stokowych w dorzeczu dolnej Małoszówki, In: B. Izmaiłow (ed.), Imago mundi. Przyroda – Człowiek – Bóg, IGiGP UJ, Kraków, 103–114.

Maruszczak H. 1974: Środowisko przyrodnicze Lubelszczyzny w czasach prehistorycznych. In: T. Mencel (Ed.), Dzieje Lubelszczyzny, T. 1. PWN, Warszawa, 23–68. Maruszczak H. 1998: Naturalne tendencje zmian krajobrazu Polski środkowej w ciągu ostatnich piętnastu stuleci. Acta Geogr. Lodz., 74, 149–160. Nakonieczny S. 1971: Holoceński rozwój procesów morfogenetycznych w Kotlinie Zamojskiej. Biul. LTN, D, 11, 93–98.

Ostoja-Zagórski J., 1998: Polska w starożytności. Wydawnictwo Poznańskie. Poznań, 1–201.

Ralska-Jasiewiczowa, Starkel 1991: Zmiany klimatu i stosunków wodnych w holocenie. In: L. Starkel (ed.), Geografia Polski. PWN, Warszawa: 177–180.

Rodzik J., Ciupa T., Janicki G., Kociuba W., Tyc A., Zgłobicki W., 2008: Współczesne przemiany rzeźby Wyżyn Polskich. In: L. Starkel, A. Kostrzewski, A. Kotarba, K. Krzemień (eds.), Współczesne przemiany rzeźby Wyżyn Polskich, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 167–228.

Rodzik J., Zgłobicki W., 2010: Contemporary erosion processes in the Szczebrzeszyn Roztocze region. In: J. Warowna, A. Schmitt (eds.) Human impact on upland landscapes of the Lublin region, Kartpol, Lublin, 181–194.

Schumm S.A. 1977: The Fluvial System, Wiley, New York, 1–338. Schumm S.A. 1981: Evolution and response of the fluvial system. Sedimentologic implications. Soc. of Econ. Paleontologists and Mineralogists, Spec. Publ., 31, 19–29.

Schmitt A., Rodzik J., Zgłobicki W., Russok Ch., Dotterweich M., Bork H.-R., 2006: Time and scale of gully erosion in the Jedliczny Dol gully system, South-East Poland, Catena, 68, 124–132.

Skowronek E. 1999: Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wpływem działalności człowieka w ostatnim tysiącleciu. Annales UMCS: B LIV,14, 279–295.

Starkel L. 1983: The reflection of hydrologic changes in the fluvial environment of the temperate zone during the last 15,000 years In: K.J. Gregory (ed.), Background to Palaeohydrology: A Perspective, J. Wiley and Sons, Chichester.

Starkel L. 1988: Historia dolin rzecznych w holocenie, Wszechnica PAN, Ossolineum, Wrocław, 87–107.

Starkel L. 1991: Przemiany środowiska geograficznego Polski w osiemnastu tysiącach lat. Czas. Geogr. 62, 3, Wrocław, 169–172.

Superson J. ed., 2012: Morfogeneza stożków napływowych w dolinie Bystrej (Płaskowyż Nałęczowski, Wyżyna Lubelska), Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wyd. UMCS, 152.

Świeca A., Kociuba W., 2007: Environmental determinant of the character and intensity of fluvial transport in the upland areas of central eastern Poland. Quaestiones Geographicae, 26A, Poznań, 67–75.




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/b.2014.69.1.93
Data publikacji: 2015-05-21 18:02:26
Data złożenia artykułu: 2015-05-13 10:31:02


Statystyki


Widoczność abstraktów - 792
Pobrania artykułów (od 2020-06-17) - PDF - 620

Wskaźniki



Odwołania zewnętrzne

  • Brak odwołań zewnętrznych


Prawa autorskie (c) 2015 Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, sectio B – Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia

Creative Commons License
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.